абусупьян акаев биография на кумыкском
Кумыкский мир
Культура, история, современность
Персоналия
Акаев Абусупьян
(1872 / 1931)
место рождения: с. Нижнее Казанище
Просветитель, общественный деятель, ученый-арабист, поэт.
В 1929 г. А. Акаев был подвергнут необоснованной репрессии и сослан на Север, где и умер, не вынеся тяжелейших условий котласских концлагерей. Реабилитирован посмертно в 1960 г.
Абусупьян Акаев 1872-нчи йылда Тёбенги Къазанышда тувгъан. Яш йылларындан тутуп ол охувгъа, билим алывгъа бек муштарлы бола, билим алмакъ учун Къазангъа, Бахчисарайгъа, Стамбулгъа бара, бара-бара яхшы билимли, англавлу адам болуп арагъа чыгъа, халкъны охувгъа-билимге къуршамакъ учун чалышгъан дагъыстанлы ярыкъландырывчуланы арасында ол лап кёп иш этгенлерден бири гьисаплана. Абусупьян къумукъ халкъны культурасын оьсдюрмек, алдынлы къылыкъланы, пикруланы яймакъ, халкъгъа илмуланы пайдасын гёрсетмек учун чалыша, тюрлю-тюрлю сёзлюклер, охув китаплар, къылыкъ китаплар, календарлар чыгъара. Гюнтувуш адабиятны кёп асарларын къумукьчагъа гёчюрмек булан ол халкъны адабиятгъа муштарлы атме чалышгъан, оьзю де кёп шиърулар язгъан.
Ол чыгъаргъан «Мажмуада» кёп халкъ йырлары, ёмакълар, айтывлар бар.
Абусупьян «Дагьир ва Зугьра», «Юсуп ва Зулайха», «Бозигит» йимик асарланы, Крыловну басняларын къумукъчагъа гёчюрген.
Уллубий Буйнакскийни, Жалалутдин Къоркъмасовну туврадан-тувра таъсири булан Абусупьянны бютюн жамият ва адабият чалышыву, янгы, революциячы идеялар булан ругьлана, Совет гьукуматны йылларында ол совет идараларда ишлей, школалар учун китаплар чыгъарыв, халкъ арада билимлени яйыв булан машгъул болгъан.
Абусупьян акаев биография на кумыкском
QUMUQLAR | КУМЫКИ запись закреплена
Къумукъ адабият/ Кумыкская литература
Миллети учун этген унутулмас къуллукълары саялы оьзюнден сонггъу наслуланы эсинде яшап къалагъан адамлар бола.
Къумукъланы инг уллу юртларыны бириси Тёбен къазанышдан чыкъгъан Абусупиян Акаев муна шолай адамланы бириси.
1872-нчи йылда Тёбен Къазанышдагъы межитни къадиси Акайны агьлюсюнде уьчюнчю улан тува. Огъар Абусупиян деп ат къоялар. Акай къади эл арада абурлу, яхшы охугъан, илмуну сыйын билеген адам болгъан. Оьзю Сибирде турагъан вакътиде Йырчы Къазакъ огъар кагъызлар язгъан, йырларын йиберген.
Абусупиян лап гиччи заманындан берли охувгъа бек муштарлы, гьар нени де билмеге сюеген яш болуп чыгъа. Шону эс этген атасы уланына яхшы билим бермеге токъташа.
Ата юртундагъы мадрасаны яш болжалдан битдире. Атасы ону шо замангы инг уллу дагъыстанлы алимлени алдында охумагъа йибере. Абусупиян арап тилден, адабиятдан, астрономиядан, географиядан, медицинадан, тарихден, физикадан, тил илмулардан мугькам билимлер ала. Ол ата юртуна къайтып, Гюнтувуш адабиятны уллу язывчуларыны чебер асарларын, къумукъ халкъ авуз яратывчулугъун уьйрене, юртлардан айланып, Йырчы Къазакъны йырларын жыя.
Шо вакътилерде пачаны Кавказдагъы ишлерине къарайгъан, Тифлис шагьардагъы наместнигинден (сердеринден) Темирханшурагъа кагъыз геле. Кагъызда арап тилден ва дюнья яшаву гьакъындагъы илмуланы уьйренмек учун, Дагъыстандан эки жагьилни Къазан шагьаргъа йиберсин деп язылгъан болгъан.
Абусупиянны Татарстангъа йиберелер. Онда ол Къазан, Оренбург шагьарларда туруп, айланадагъы эллеге аты айтылгъан татар алимлени алдында охуй, язывчу гьисапда чыныгъып дюнья яшавундан кёп затланы билип, Абусупиян 1902-нчи йылда Дагъыстангъа къайта.
Абусупиян Акаев язгъан ва гёчюрген китапланы санаву къыркъдан да артыкъ. Оланы бирлери: «Ажам тилде (къумукъ тилде) шиъруланы жыйымы», «Юз йыллыкъ тынч календарь ва яхшы маълуматлар», «Къутгъарывну гемеси», «Гьисап илмудан китап», «Ажам тилде (къумукъ тилде) назмулану жыйымы», «Яшлагъа ёл гёрсетив», «Къуран охувну къысгъа къайдалары», «Къылыкъ китап», «Гьазир дарман».
1917-нчи йыл. Октябрь революция. Абусупиян ону гелмегин къутлагъан. Революция ярлы халкъны насипли этер деп инангъан.
Узакъ къалмай бютюн уьлке учун къыйынлы гюнлер геле. Инг гьакъыллы, инг англавлу охугъан адамланы, бир себепсиз, халкъны душманлары деп ат тагъып, туснакълагъа салма башлай.
Оьзюню 60 йыл битмеге аз къалып турагъан Абусупиянны да, туснакъ этип, сибир якълагъа чыгъарып йиберелер. Ол 1931-нчи йыл къышда Сибирде гечине.
Шулайлыкъда, янгыз къумукъ миллетни тюгюл, бютюн Дагъыстан халкъланы сююмлю адамы болгъан уллу алимлени, шаирни ва ойчуну, бир себепсиз сюргюн этип йиберип, кёп йылланы боюнда жыйгъан китапханасындагъы китапланы салып яллаталар, гиччи яшларын ожагъындан къувалайлар. Насипге, о намартлар оьзлени мурадына толу кюйде етишмегенлер: халкъ сююмлю шаирни ва алимни бир хыйлы китапларын бугюнге ерли сакълагъан, ону сюйкюмлю келпетин, этген ишлерин унутмай.
#кумык #кумыкскийязык #кумыкскиепоэты #къумукъ #къумукътил #къумукъшаирлер #биография #абусупьянакаев
Философ, суфий, поэт (Абусуфьян из Казанище (1872-1931)
Известный во всем мусульманском мире арабист, поэт, философ, общественный деятель, богослов, ученый Абусуфьян Акаев родился в селении Нижнее Казанище Буйнакского района в 1870 году, в семье известного ученого и поэта Акая-Кади. С раннего детства Акай-Кади определил жизненный путь сына, отдав его учиться в исламское медресе сначала в Нижнем Казанище, затем в Тарки, Нижний Дженгутай, Темир-Хан Шуру и далее. В этих медресе он изучил арабскую грамматику, юриспруденцию, хадис, риторику, логику, философию, математику, и другие науки. Здесь он получил прекрасное исламское образование.
После этого Абусуфьян отправился в самое известное в то время медресе в селении Согратль. Оно хоть и называлось медресе, но готовило богословов с высшим образованием, его выпускники могли работать имамами, преподавателями и другими религиозными деятелями на любом уровне. Кроме того, они писали книги, составляли новые, согласно времени, просвещая свои народы. Здесь не было определения национальностей, образование шло на арабском языке. Вот это медресе выбрал Абусуфьян после того, как был уже признанным на равнине ученым. Он в течение шести лет каждую зиму по пять месяцев проводил в Согратле. Там о нем стали говорить, как о незаурядном талантливом молодом ученом. В возрасте 28 лет он написал книгу о логике «Хавият ал усул» на арабском языке.
Во время учебы в Согратле Абусуфьян подружился со многими мутаалимами, которым впоследствии, как и ему самому, суждено было сыграть огромную роль в дальнейшей судьбе Дагестана, в начале XX века. Но больше всех было суждено работать с основоположником печатного производства в Дагестане Магомед-Мирзой Мавраевым. По предложению Абусуфьяна он, Мавраев и Исмаил из Шулани отправились в Казань и в другие города Поволжья изучать полиграфическую деятельность и методику обучения в медресе. После этого перебрались в Крым и там, уже работая на литографии Гаспринского, издали и свои книги. Так, Абусуфьян в 1903 году в Бахчисарае издал первую книгу под названием «Сафинат ан-наджат» («Корабль спасения») (эту же книгу потом переиздавали и в Темир-хан Шуре). В книгу ученый включил все то, что необходимо знать мусульманину по фикху и каламу. В 1904 году он уже в Порт-Петровске издает уникальную работу «Юз йьллыкъ тынч разнама ва малумат Хасана» («Легкий календарь на 100 лет и интересные сведения»).
Вот так, постепенно развиваясь, Абусуфьян стал в Дагестане признанным ученым. Он все время сотрудничал с Магомед-Мирзой Мавраевым, можно сказать, что выполнял при его типографии роль канонического редактора и рецензента. Абусуфьян понимал, насколько важно и необходимо просвещение населения. Для этого он приложил все усилия. В 1909 году он издал Кингу «Ал-хая ал Ислаин» («Жизнь мусульманина») на кумыкском языке. Это прекрасный труд, написанный на доступном языке, состоящий из тридцати разделов с подробным описанием сотворения Земли и Вселенной, о возникновении жизни на Земле, о рождении и смерти людей, о рае, аде, ангелах, пророках и т. д. Большой интерес вызвала книга Абусуфьяна «Василат ан-наджат» («Путь спасения»). Это труд о суфизме, описывающий путь самосовершенствования. Здесь же дается и сильсила (список) тарикатских шейхов. Позже он издает труд «Аджжам Мухтасар», «Уллу Мухтасар», в которых рассуждает о вопросах вероучения.
В 1913-14 годах он издает «Аджам фараид», «Янги мавлид», «Мавлид», «Дуа маждму» и другие книги.
Для мактабов при мечетях он разработал на кумыкском языке несколько учебников. Это «Жаграфия» (география), «Ильм гьисаб» (арифметика), «Къылыкъ китаб» (этика), «Гиччи тажвид», «Уллу тажвид» по изучению арабского языка и правилам чтения Корана, также и фонетике арабского языка. «Усул джадид» (букварь), «Иршад ас сибян» – методические разработки для учителей, обучающих письму и чтению.
Огромна роль Абусуфьяна в развитии национальных языков Дагестана. Он сам прекрасно владел семью языками – кумыкским, аварским, лакским, арабским, даргинским, русским и чеченским. Он разработал арабо-кумыкско-аварско-русский словарь. Он назывался «Суллам ан лисан» («Лестница языков»). Надо заметить, что практика разработки многоязычных словарей в Дагестане имеет давнюю историю. Еще в XVII и начале XVIII в. ученые составляли подобные словари. Каждый ученый добавлял что-то новое и тем самым усовершенствовал его, согласно времени и обстоятельствам. В нашем же случае Абусуфьян дополнил свой словарь русским языком, что, конечно, было необходимо в начале XX века.
Разносторонность знаний Абусуфьяна подтверждается еще и тем, что его труд по медицине «Гьазир дарман» («готовое лекарство») на кумыкском языке был дважды переиздан и имел огромную популярность. Очевиден успех и в литературе. Он собрал и издал сборник произведений и фольклора дагестанских поэтов «Маджуъ аль Манзумат аль аджамия», перевел на кумыкский язык произведения восточной классики – «Тахир и Зухра», «Къыса Бозйигит», «Юсуф», «Аминтаза» и др.
Заметное место в историческом прошлом кумыкской философской мысли занимает труд Абусуфьяна «Къылык катап» («Книга о нравственности»), состоящая из трех частей: уход за человеческим телом, о признаках настоящей нравственности и о приметах плохого поведения, т. е., злонравия. В этой книге автор уделяет особое место патриотизму, уважению других наций и народностей, родителей, учителей, подвергает жесткой критике власть имущих за их отход от пути истины и погоню за мирской наживой.
Абусуфьян, как и многие ученые того времени, встали на сторону советской власти, видя в принципах ее работы свободу и прогресс. Он вместе с Магомед-Мирзой Мавраевым и другими деятелями в составе Милли-комитета прошли в Учредительное собрание Дагестанской области. Но вскоре мнения и точки зрения членов этого комитета разделились и он распался. С 1925 года Абусуфьян был редактором ежемесячного журнала «Баянул Хакаик» («Объяснение истины») на арабском языке. Но недолго продолжалась поддержка ученых советской властью. Коммунисты изменили первоначальное направление и, добившись своих целей, стали закрывать шариатские суды, конфессиональные школы и мечети. Это началось в 1927-29 годах. Но этим не ограничилась алчность большевиков, они стали преследовать и религиозных деятелей. Так, в 1929 году был арестован и один из выдающихся просветителей Дагестана Акаев Абусуфьян. Интересна речь Абусуфьяна на суде. Приведем небольшую цитату. «Мы, ученые-арабисты, в том числе, и я в свое время, в 1918 году, присоединились к социалистам, полагая, что они будут и в дальнейшем проводить политику свободы религии и шариата. А когда поняли, что это не так, то отошли. Я никогда против религии и шариата не был и не буду».
Абусуфьяна Акаева осудили и приговорили к десяти годам лишения свободы, сослали в Котласские лагеря, где он скончался в конце 1931 года.
Вот так, в возрасте 59 лет, на каторжных работах покинул этот мир человек, отдавший жизнь призыву людей к добродетели и нравственной чистоте.
Самые интересные статьи «ИсламДага» читайте на нашем канале в Telegram.
Жизнь и творчество Абусупьяна Акаева. «Къылыкъ китап».
Дагестанский институт повышения
Квалификации педагогических кадров
Кафедра родных языков и литературы
Жизнь и творчество Абусупьяна Акаева.
Консультант: Минатуллаева М М
Эрпели юрт орта школа
Къумукъ адабият дарсдан ачыкъ дарс
Яшаву ва яратывчулугъу.
Дарсны юрютген эрпели юрт
орта школаны муаллими
Дарсны мурады : А.Акаевни яшаву ва яратывчулугъу гьакъда
Чечеген ёмакъларын э c гесалмакъ;
«Къылыкъ китабы» булан таныш болув ;
Тил байлыгъын оьсдюрмек;
Асыл къылыкълар тарбиялав.
Дарсда къолланагъан алатлар:
II.Уьйге берилген иш тергеле:
1.А.Акаевни яшаву ва яратывчулугъу гьакъда хабарламакъ.
2.Яшлар гьазирлеген докладларын,берилишлерин охуй.
А).Абусупьян Акаевни адабият ва илму варислиги.
Б).Абусупьян Акаевни жамият политика къаравлары.
3. А.Акаевни гьакъында ону къызыны къызы Патимат Магомедовна булан болгъан лакъырны бир гесегине къарамакъ.
4. А. Акаевни шърулары ва чечеген ёмакълары.
5.Яшлар оьзлер гьазирлеген соравларын бере.
Абусупиян-апенди,озокъда, чинк башлап оьзю яшагьан девюрню денгизлердей терен билимли, инг де оьр марипатлы, инг де алдынлы ойлары булангъы, оьтесиз гьаракатчы ва бек далаплы гьакъыл байы. Ол—ярыкъландырывчу, шаир, алим, таржумачы, реформатор, публицист, журналист, демократ, гуманист.Сонгда,олоьзхалкъыны,сав Дагьыстанны ва гьатта Темиркъазыкъ Кавказны, Европаны алдынлы халкъларыны артындан етишдирмеге эпсиз бек белсенип, ял тапмай айлангъан адам. Шу ойну, кёплеге англатып-сингдирип болмайлы, огьар оьтесиз талчыкъмагьа ва къабунмагьа тюшген.
А.Акаевни гьакъында ону къызыны къызы Патимат Магомедовна булан болгъан лакъырны бир гесегине тынглама болабыз.
2. «Къылыкъ китабы» гьакъда къысгъа сёз.
Бу китабын тизегенде-язагъанда о къазан-татарланы ва оьзгелени асарларындан пайдалангъан ва, автор оьзю де эсгереген кюйде, «бизин оьз халкъыбызны гьалына хас йимик болагъан ярашывлу бирнече затланы» оьзягъындан да къошуп, артдыргъан. Абусупьян мунда бусурман адамарада оьзюн нечик тутма тюшегенликни, санларына-чархына нечик къуллукъ этмеге, гьар-бир затгъа нечик янашма гереклиги гьакъында, арив англашылагъан тил булан, сабур-саламат кюйде хабарлай.
Къылыкъны гьар миллетдеги хаслыгъы гьакъындагъы масъаланы дагъы да генг кюйде къарасакъ, айрыча бир халкъгъа тюгюл, бир нече тюрлю халкълагъа хас болгъан къылыкълар да айрыла. Мисал учун, «бусурман къылыкъ», «бусурман хасият» – бусурман халкъланы барысына да дегенлей айтмагъа ярайгъан кюйде къыйышагъан хасиятлар-къылыкълар: ювашлыкъ, муъминлик, бирев-биревге кёмеклешмеге-болушмагъа гьазирлик ва олай башгъалары.
3. «Къылыкъ китапдан» бир нече гесеклени охуп анализ этмек,аслу маънасын ачыкъ этив.
IV.Дарсны натижасын чыгъарыв.
А.Акаев тувмадан Аллагь берген пагьмусун, бары гьюнерин, къанын-жанын элинден аямагьан, савлай оьмюрюн халкъын оьр этмеге багъышлагьан, гьакъылыны мукълугъундан миллет аздырагъанлагъа гьакъ юрегинден янагъан-гюеген ва оланы сай гьакъылыны есирлигинден къутгьармагьа гече-гюнюн бир этип арымайлы-талмайлы талашгъан Къумукъну эревюллю уланы.
Адамлыкъны, гертиликни, тюзлюкню байракъчысы, оьз халкъын оьр дара-жагьа чыгъармагьа савлай оьмюр бою янын салмайлы жанталашгьан, там тармашгъан Абусупиян-апенди 59 йыллыкъ чагъында йыракъ сибирлерде ГУЛАГ-ны авур шартларында савлугьун тас этип, шолай зая болуп, чакъсыз оьлюп гетген.
Ёкъ, ол оьлмеген! Игитлер, шаирлер, алимлер. демек, халкъына къуллукъ этгенлер оьлмейлер. Ол — игит, шаир, алим. Абусупиян-апенди анадаш халкъы бар чакъы яшажакъ, яшажакъ, гьар даим де яшажакъ!
Бу ишни этмегибизни мурады –гьалиги ва гележек наслуда А Акаевни унутмасын,ону китапларын охусун, къылыкълы болсун деп иш гёргенбиз.
Проектная работа на тему » Творчество и жизнь Абусупияна Акаевича»
Проектная работа на тему: «Творчество и жизнь Абусупияна Акаевича»
Бизин Дагъыстанны тарихинде белгили ярыкъландырывчу, шаир ва муаллим Абусупьян Акаев (Арсланбеков) ат-Дагъыстаны ал-Къазанышыны (1872-1931) яратывчулугъу шолай агьвалатлардан бириси деп айтмагъа тийишли.
Просмотр содержимого документа
«Проектная работа на тему » Творчество и жизнь Абусупияна Акаевича»»
родного (кумыкского) языка
Къумукъ халкъынг унутмай.
Чийни къошуп къуругъа,
Булгъагъанлар нени де,
Берип къойгъан сени де.
Элтген къысматынг – ханынг
Къазакъ гетген ёллардан
Гечмесбиз сени къанынг
Этмегенсен бир зат да
Оьктем къумукъ эрлердей.
Баракалла! Гьар ишинг
Гьайран уллу умутдай,
Магьмуз тав, Къазанышынг,
Къумукъ халкъынг унутмай.
А. Акаевни яшаву ва яратывчулугъу.
А. Акаевни илмугъа къараву.
А. Акаевни педагогика къараву.
А. Акаевни динге къараву.
А. Акаевни ингъылапгъа къараву.
Шу ишни язмакъ учун къоллагъан материал.
Гьар халкъны яшавунда, ону ругь якъдан оьсювюнде кюрчю бурулувуну белгиси болагъан ва асруланы боюнда унутулмайгъан эсделик къоягъан агьвалатлар бар. Олар, шо халкъны мингли маданиятыны дазуларындан чыгъып дюнья агьамияты булангъы агьвалатлагъа айлана. Бизин Дагъыстанны тарихинде белгили ярыкъландырывчу, шаир ва муаллим Абусупьян Акаев (Арсланбеков) ат-Дагъыстаны ал-Къазанышыны (1872-1931) яратывчулугъу шолай агьвалатлардан бириси деп айтмагъа тийишли.
Абусупьянны яшаву ва чалышыву инсанлагъа тарихиндеги белгили адамланы: Абай Къунанбаевны, Къаюм Насырини, Астемир Атажукинни, Абдулхалыкъ Жанибековну ва оьзгелени чалышыву булан бир сыдрада токътагъан.
«Язывчу» деген бир сезону хасиятларын ва чалышывун толу кюйде ачыкъ этмей. Ялынлы публицист, ярыкъландырувчу жамият чалыншувчу Абусупьян янгы Дагъыстан жамият ойланы ва янгы минли маданиятыны белгисине айлангъан.
Абусупьян, даражанг бийик болсун,
Уламаълар сенден тергев де алсын,
Къариб эллер сагъа мубаракъ къалсын.
Болжал етип, къойдунг папа дюньяны.
Сен гермеген бу дюньяда не къалды?!
Муна пикълер сени къуршады алды,
Ёлдашларынг сени кёп гьайран къалды,
Болжал етип, къойдунг папа дюньяны.
Къаргъа гёмюп ёлдашларынг да гетип,
Эртен гелди сагъа зиярат этип,
Тапмадылар. Гетдинг тижарат этип,
Болжал етип, къойдунг папа дюньяны…
Абусупьянны тувгъан йылы хас, документлерде 1870 деп герсетиле. Тек сонггъу йылларда юрюлеген актарывланы натижасында белинген кюйде, Абусупьян, гьижрат булан алгъанда, 1289-нчу йылны шавал айыны 7-синде, демек, 1872-нчи йылны 8-нчи декабринде, анадан тувгъан. Абусупьян Акаев Темирханшура округну Тёбенкъазаныш юртунда Акай Арсланбековны агьлюсюнде тувгъан. Юрт къадиси Акай Арсланбеков яшавда бош затлардан арек болуп, илмудан ва динден яхшы пайы – англаву бар гиши болгъан.
Абусупьян – агьлюдеги уланланы инг де гиччиси – яш вакътиден тутуп китарлардан кёп ишдагьлана, гьар затны билме сюе болгъан. Шону эс этип, атасы муну Къазаныш межитдеги мадрасагъа охума сала.
Мадрасада берилген билимлер Абусупьянны рази этмей. Шогъар гёре атасы яшны охувун давам этмек учун Дагъыстанны инг уллу алимлерини янына йибере. Абусупьян Жюнгютейде, Шурада, Согьратда, Таргъуда алимлени янында бир нече йыл охуй. Онда ол араб тилге, адабиятгъа, астрономиягъа, философиягъа, тарихге, физикагъа, тил илмулагъа байлавлу оьр даражада билим ала. Уьюне къайтып гелген сонг ол Гюнтувуш адабиятны классиклерини асарларын оьз башына уьйрене, анадаш халкъыны авуз яратувчулугъун, Йырчы Къазакъны йырларын, такъмакъларын жыя.
Яш заманындан тутуп ол оьз халкъыны бары да ругь байлыкъларын оьзюне алгъан. Къысгъа болжалны ичинде яшавну университетлерин оьтген ва терен гьакъылы булангъы улан мингли адабиятгъа генг кюйде арагъа чыкъгъан. Абусупьян яшавну янгыртывда жагь кюйде ортакъчылыкъ этген. Шо огъар айланадагъы гёзеликни ва халкъны ругьун терен кюйде гьис этмеге кёмек этген. Абусупьян оьзюню ойларын, алдына салынгъан борчланы тез англагъан ва оланы оьр даражада гьаракатчылыкъ булан бек къаст этип кютме чалышгъан.
Казандан къайтгъан сон ол халкъны маърипатлы, билимли этив ишине дагъы да уллу гьаракатчылыкъ булан гиришген.
1902-нчи йылда Абусупьян оьз Ватанына къайтып, Тёбенкъазанышда эки йыллыкъ мактап ача. Оьзю ачгъан школада практика чалышывуну кюрчюсюнде 1909-нчу йылда Абусупьян Иршаду-с-сибъян» деген китабын язгъан.
Оьзден алдагъылар гьалиги ва гележек наслулар булан тенглешдиргенде Абусупьянны тарихдеги къумукълары кёп уллу. Абусупьянны аты кёп миллетли Дагъыстан ва Кавказ адабиятны макътавлу тарихине белгили. Ол халкълагъа терен ойчу, машгьур шаир, алим, ярыкъландырывчу ва моюмайгъан – талмайгъан жамият чалышывчу гьисапда танывлу Абусупьян бизге варисликге оьзю язгъанлары ва башгъа тиллерден гёчюрюлегенлери булан бирче алгъанда 40-дан да артыкъ китап къоюп гетген. Оланы гёзден гёчюрюп, тергевлю охуп пигьру этгенде Абусупьян девюрюне гёре, хыйлы-хыйлы философия жамият политика, илму ва къылыкъ якъдан тюрлю-тюрлю гьакъылланы арагъа чыгъаргъан, олагъа оьз терен янашгъан.
Абусупьянны яратывчулугъу бизден алдагъы кёп пагьмулу алимлени ойларын оьзлеге тартгъан ва Абусупьян Дагъыстан маданиятына ва адабиятына дагъы да уллу къошум этежегине шеклик этмейбиз. Сибирни къыйынлы шартларында къыйналсада, Абусупьян гертиликге инангъан, гертилик ва тюзлюк уьст болажагъына умут эте болгъан. Сувукълукъдан ва ачлыкъдан къыйынлы гьалгъа тюшген туснакъланы ол ругь ягъындан якълагъан. Оланы тюрлю-тюрлю аврувлардан сав этген. Ата юрту, уьй аглюлерде эссине тюшген къыйынлы мюгьлетлерде Къуран китапдан рагьмулукъгъа ва инсанлыкъгъа чакъыргъан сураланы-аятланы олагъа гёнгюнден охуй болгъан.
Оьзюню 59 йыл болагъан чагъында, Сибирни къагьрулу къышларын ва авур элимекни шартланы гетерме болмай, Абусупьян жан берген. Ол оьзю оьлсе де, онлар булан язгъан китаплары, этген асил ишлери халкъны эсинде. Абусупьянны яратывчу байлыкъларны оьз халкъына къайтырмакъ – заманны талабы. Шу ойну яшавгъа чыгъармакъ мурат булан биз шу китапдан язгъанбыз.
«Абусупьян Дагъыстанда ва ондан тышда да шаир,
публицист, китап чыгъарывчу ва муалим, охув
ишде янгы пайдаланы къолламакъны якълавчусу
гьисапда белгили болгъан. Оьз девюрюне гере генг
кюйде билим алгъан ва оьзюню ана тилинден
къайры да орус, арап ва татар тиллени билген.
Абусупьян тарих, адабият илмулар булан машгьул
«Къумукъ тилни ахтарыв гьаракатыны
тарихинде, ону фонетикасына арап алифлени
къыйышдыргъан къумукъ ярыкъландырывчу
Абусупьян Акаев агьамиятлы ер тута…»
(Академик А.Н. Кононов).
1902-нчи йылда Абусупьян оьз ватанына къайтып, Тёбенкъазанышда эки йыллыкъ мактап ача. Шо школадагъы охув ва тарбиялав иш, Эдилбой дагъы ярыкъландырывчуланы ангы къайдасына гёре юрюле болгъан. Оьзю ачгъан школада практика чалыншывуну кюрчюсюнде «Иршаду-с-сибьян» деген китабын язгъан. Алимни школасында яшлагъа билим беривю къайдасы гьали биз школаларда юрютеген дарс йимик болмагъан, охувчуланы эркин лакъырлашывуна кюрчюленип юрюлген. Дарсны вакътасинде яшлар охумагъа, язмагъа, язмагъа-гьисангъа, динни къанунларына, ана-тилни грамматикасына уьйрене болгъанлар. Шолай да охувчулар къол ишни, сатыв-алывну, китапны басмаханагъа гьазиривюню къайдаларына уьйренгенлер. Яшны ругь янындан оьсювю школагъа баргъынча хыйлы алда тарбияланмагъа тарыкъ дей Абусупьян. Охув сююнч гелтирегенлик, билимлеге талпыныв, ругь байлыкъланы бары да материал байлыкълардан оьрге салыв биринчи абатларындан гьасил бола. Педагогну буса ол лап да жаваплы ишни яшавгъа чыгъармагъа бойнуна алгъан адам булан тенглешдирген Абусупьян айтагъан кюйде, къылыкъсыз адам ругь, янындан да ярлы. Адам къылыкъ янындан тюз тарбиялансын учун онда рагьму, гертилик, бирев-биревге кёмекге табулагъанлыкъ, халкъыны ругь ва тарихи байлыкъларын сакълап болагъанлыкъ болмагъа герек.
Халкъны билимли этив мурад булан Абусупьян бизин асруну баш вакътилеринден тутуп бек гьаракатчы кюйде чалышгъан. Ол 1903-нчу йыл оьзю ачгъан мактабы учун ана тилде жагьрария, тарих, гьисап ва башгъа китаплар гьазирлеп басмадан чыгъара «Муалимге бир не сёз» деген ишинде автор охув йылны гюзде башламакъны таклиф эте. Яшлар башлапгъы мактап да 2 йыл охума гереклер. Биринчи йыл гюнде 4 дарс, экинчи йыл 5 дарс берме герек. Аслу тергев охувгъа, язывгъа берилме тюше, тарикден, жагьрапиядан, гьисапдан дарслар болма тарыкъ. Классда 30-дан артыкъ яш болма тюшмей, артыкъболса дарсланы юрютме четим болажакъ. Дарсын гьазирлемеген яшланы такъсырлайгъангъа Абусупьян бютюнлей къаршы.
Авторну конкурсуна гёре.
Абусупьян оьзюню дарсларында дюнья алашыны, табиатда болуп гетеген гьалланы, юлдузланы, планеталаны гьакъында яшлар англайгъан кюйде тынч тил булан айта болгъан. Муалим оьзю охутагъан яшланы да алып юрт ягъагъа чыгъа, йыракъ ерлени гёрсетеген торнамадан таба юлдузланы тербенишине яшланы къарата. Неге тюгюл де дарсда эшитген затланын яшлар яшавда оьз гёзю булан гермеге де герекли болгъан.
Бажарылу педагог гьисапда Абусупьян ана тилин оьсдюрюв, тазалыгъы масъаласына да кёп тергев бере. Ана тилге башгъа тиллени ол терминлени сёзлюгюн де гьазирлеп чыгъаргъан, шо терминлер къайдан гелгенлигин, оланы не ерде къоллайгъанын да гёрсетген. Бу сёзлюкде 200 ден артыкъ сагьифа бар. Автор бу сёзлюкню чыгъармакъдан Мурат-ана тилин, сёзлюк байлыгъын артдырмакъ, деп эсгере.
Абусупьян Акаев иш тизив таржумачылардан, ол татар, рус ва оьзге халкъланы классиклерин анадаш халкъына нечик чи, бары да дагъыстанлылагъа танытгъан.
Абусупьян болдургъан чебер адабият асарланы арасында инг гёрмекли ер тутагъанларындан бири ону 1903-нчу йыл Бахчи-сарайда чыкъгъан «Мажму ал-ашгъар ал-ажамият» деген жыйымыдыр.
Бу китапда къумукъ халкъны тезден берли авуздан-авузгъа айтыла гелген йырлары, сарынлары, аталар сёзлери, къумукъ шаирлени алдынгы наслусу Йырчу Къазакъны, Мугьаммат-Апенди Османовну, Мамай Алибековну. Абусупьянны, оьзюню адабият асарлары ерлешдирилген. Мунда бизин халкъны барышы халкъ йырлары, сарнав сырлары, къаргъыш этеген сарынлар, къылыкъ масъалалагъа байлавлу айтывлар, мисаллар, тапшурмалар, тапмачалар, оюлкюлю къысгъа хабарлар ва оьзгелери де жыйылгъан.
Абусупьян къумукъ позияны классиги Йырчы Къазакъны оьр даражада къыйматлагъан, ону Имрулкъайс (арапланы бусурман дин чыкъгъанча алдынгъы вакътидеги танывлу шаирни) булан тенглендирген. Абусупьян басмаханадан чыгъаргъан Йырчы Къазакъны шиъруларындан биринде, къолун бутун шынжырлар булан да бугъавлап, шаирни йыракъ Сибирге йиберген шавхалны зулмучулукъ ишлерни ачыкъ этилип гёрсетиле.
Абусупьянны оьзюню пигьруларыны да кёп агьамияты бар, неге тюгюл де оларда янгы яшавну идеялары, загьматчыланы гьалы ачыкъ кюйде гёрсетилген. Масала «Сабанчы» деген бир шиърусунда шаир ярлы Бектемирни атындан ону гьар гюнлюк загьматыны гьакъында айта.
Абусупьянны шаирлик пагьмусу ону «Язбаш» деген шиърусунда да ачыкъ кюйде гёрюнюп тура. Мунда язбаш нечик леззетли, къуванчлы вакъти экени кёп арив суратлана:
«Гьар йылны бир язбашдыр
Бош – бошуна йибермейик
гелип гетмегин аны…»
«Къызъяшланы тилинден микаят», «Яшлагъа насигьатлы тюрк», «Ананы тилинден балагъа» деген шиъруларын да Абусупьян яшланы дюнья илмуларын уьйренген школагъа чакъыра.
Абусупьянгъа ва ону китапханасына, шолай да ол язгъан китаплагъа бакъгъан якъдагъы ожетлик талавурчуланы ва енгил гьакъылы рагьмусуз адамланы сыйлы хаты булангъы арап эсделиклени ёкъ этмегеде къолу тартынмагъанлыгъын ачыкъ гёрсете. Юзлер былангъы кёп тюрлю тиллерде печатдан чыкъгъан уллу алимлени, философланы ва язывчуланы китаплары, пургон арбалагъа юкленип юрт ягъагъа гелтирилип, яллатылгъан, оьзю де ГУАГ-гъа бакъдырылгъан.
Абусупьянны къагъызы Северный край, Вологодский округ, село Леденское деген концлагерлени бириндеги Абдулхайыргъа язылгъаны-ахырынчы. Шу шагьатнаманы маънасы билдиреген кюйде. Дагъыстандагъы халкъгъа билим биривню инг де уллу гёрмекли вакиллериден бириси Абусупьянны 30-нчу йылланы азаплы эпсиз къулуна айландыргъанлар.
Абусупьянны къысматы ва ону яратывчу ишни тарикни бирдагъы бир рагьмусуз белгиси. Насипге, ол яратгъан бары байлыкълагъа намарт адамланы къоллары етишмеге болмагъан. Халкъны арасындан чыкъгъан, пагьмугъа абус этеген къоччакъ уланлар пагьмулу алим ва ярыкъландырывчу яратгъан асарланы хыйлысын бугюнге ерли сакъламагъа бажаргъан.
Абусупьянны яратывчулугъу янгыз къумукъ халкъны маданият байлыгъы болуп къанмай, о бары да Дагъыстан халкъланы да, Гюнтувуш ва Гюнбатыш, Европаны халкъларыны да уллу байлыгъы.
Бу масала булан байлавлу этип «Къылыкъ китабын да» ол булай яза:
«Ана тилни башгъа тиллерден гелген сёзлер булан къарышдырып сёйлемек арюв тюгюл… Шолай этмек оьз тилибизни екъ болувуна багъып элтмесми? Бизде «къабул этмек» деген сёз бар тура «принимать» деген айтмагъа не тарыкъдыр?
Абусупьянны педагогика ёлдагъы бютюп чалышыву адамланы патриотлукъ ругьда, оьз халкъына, оьз Ватанына аминликни ругьунда тарбиялавгъа бакъдырылгъан «Ананы тилинден балагъа» деген шиърусунда ачыкъ гёрюне.
Эй Абусупьян, илму тереги,
Исламны кюрю, динни гереги,
Алимсиз дюньягъа гьар ахыратгъа
Жавабыгъыз гьазир имкаллы затгъа.
Алимсиз исламны гюл терегисиз,
Шафин масгьабны инг гересиз,
Улум ва фунунда сиздей табулмас,
Мужтагьид сен десе уялгъан болмас.
Сендеги гьюнерни макътамакъ учун
Герек къазанма шаирлик гючюн.
Артыкъсыз улумда, масларда таза…
III. Оьз девюрюню оьзге вакиллери йимик, уллу багьа къазангъан «Кавказдан гелген профессор» деп белгили болгъан ол Къазан шагьарны алимлени арасында. Бакудеги университетни профессору Бекир-Чобан-заде Абусупьянда милли маданиятны язбашыны тулувун гёрген. Академик Андрей Конопов Абусупьянны яратывчулугъуну гьакъында айта туруп, булай язгъан: «Абусупьян шаир, публицист, педагог, китап чыгъарывчу гьисапда айрыча белгили.
Халкъ арасында Абусупьян бир якъдан таржумачы деп, бир дагъы якъдан гьар тюрлю масъалалагъа гёре илму китаплар язгъан, кёп тилни сёзлюклени тизген адам деп таныву.
Китаплар чгъарывда акъчаны, кагызны къатлыгъы себепден ону оьз харжламакъ муратда ол лап увакъ гьарплар булан языв эте болгъан. Ону «100 йыллыкъ тынч рузнама календары шолай чыгъарылгъан китапларындан биридир. Бу календарда 1905-нчи йылдан башлап 1985-нчи йылгъа ерли табиатда болажакъ агьвалатланы йылары, жумалары: кёп маълуматлар, тюрлю-тюрлю хабарлар ерлешген.
Абусупьян динге инангъан адам болгъан. Ону динге инаныву оьзю чыгъаргъан китапларда да гёрюнмей къалмагъан. Дюнья яшаву байлавлу адабият асарларын гёчюрмек, оланы басмадан чыгъармакъ булан янаша Абусупьян дин китапларын да. Къуранны маънасын англатагъан асарланы да гёчюрген. Шолай этегенни Абусупьян оьз девюрюне къыйышывлу адам болгъанлыгъын гёрсете.
Динчилик къуллукъну тутмагъа бирдокъ да къаст этмеген, халкъны яшавун тунукълашдырырагъан бир тайпа ялгъан моллалагъа, алдатывчу къадилеге ачывлу гёзден къарайгъанлыгъын ол бир заманда да яшырмагъан.
Янгыз савланы талап къоймай, оьлюлени де тонавун алып турагъан уятсыз моллаланы гюзюн ача туруп Абусупьян «Манай Алибековгъа жавап» деген шиърусунда булай язгъан.
«Уллулардан эл чегин,
Сен айтагъан табунгъа
Ольген де пат тагъайыкъ».
Ол динни – шариатны бузмайлы, тюз кюйде юрютмекни далап этген.
Абусупьян пача гьукъуматны законсуз – адилсиз ишлерини уьстюн ачгъан: «Дагъыстанны таны» деген газетни ябып, ону чыгъаргъан гишини де Абусупьяны китаплар сатагъанын гёргенлерден кёплерини айтывуна гёре, ону къолунда янгыз дин китаплар тюгюл, башгъа тиллерден, айрокъда къазан, татар тилден бёлюклер «Тотунами», «Бозигит», «Юсуп ва Зулайха» («Юсупны хабары»), «Даьир ва Зугьра», Йырчы Къазакъны асарлары, къумукъ халкъны авуз яратывчулукъдан асарлары, аталар сёзлери ва оьзгелериде болгъан.
Абусупьян шо девюрде халкъыбыз учун бек герекли китапланы чыгъарма къаст этген, ону «Гьазирдарман» деген китабы да шогъар шагьатлыкъ эте. Шонда инг герекли дарманланы атлары эсгериле. Доктор гелгинче олардан нечик пайдаланмагъа тюшегенлиги де герсетилген. Автор дарманланы бузулуп къалмасын деп нечик сакълама тюшегенликни де билдире. Къумукъ тилде бир-бир дарманланы атлары ёкълугъу саялы алим оланы атларын русча берген: «Гофманские капли», «Комфорное масло».
Дагъыстанлыланы ароб, орус ва ерли тиллер булан таныш этмек учун Абусупьян 4-5-6 тюрлю тилде сёзлюклер чыгъара. Шолай да адамланы яратывчулугъуну таълирини тюбюнде яратгъан.
Абусупьянны ярыкъландырывчу ва халкъгъа билим берив тармакъда гёрмекли вакили гьисапда халкъны арасында уллу абуру-сыйы болгъан. Ол тарбиялав ишде патриот янына кёп тергев берген.
II. Октябрь инкъылабындан сонг Абусупьянны пагьмусу янгы янындан ачыла. Ол кёп санавда терен маъналы шиъру асарлар ярата. Халкъгъа билим берив тармагъында чалына туруп, кёп тюрлю педагогика жамиятланы члени этилинип сайлана. Республиканы ёлбашчыларыны тилевюне гёре, ол печатдан чыгъагъан китапланы, газетлени, журналланы редакторлукъ ишлерин юрюте. Олан бетлеринде оьзюню бек маъналы, бек пайдалы макъалаларын чыгъартып халкъны гёзюн янгы яшавгъа ача. Озокъда, 30-нчу йыллардагъы къыйыкъсытывлар болмагъан буса, Жавапгъа тартгъанда, гьукуматны шо ишине къазанланып Абусупиян 1913-нчю йыл «Бусурман газетге», Бугюнню герекли масъаласы» деп бир шиъру язгъан. Шо сатираланы чиновниклерин шакаллар деп сёгюп яракъсыз эте.
Абусупьян инкъылланны, ватандаги давну девюрюнде (1917-1920-нчы) газетлерде чыгъаргъан макъалаларына къарагъанда, ол инкъыланпы, гьюрриятны уьст болувун сюйгенлиги, зулмучу къурумгъа къарны ябушагъан социалистлени якълайгъанны, Н.Гоцинскийни инкъыллапгъа къаршы пикруларыны ич юзюн ачагъанлыгъы гёрюнюп тура. Мисал учун ону «Социалистлени гьакъыкъаты» деген макъаласындан.