ахмет байтрсынов биография на русском языке
Презентация на тему «Ахмет Байтұрсынов»
Описание презентации по отдельным слайдам:
Ахмет Байтұрсынов (1872- 1937)
Байтурсынұлы Ахмет (1873—1938) — ақын, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері.
Өмірбаян Туған жері — бұрынғы Торғай уезінің Тосын болысы (қазіргі Қостанай облысының Жангелдин ауданындағы Ақкөл ауылы). 1882—1884 жж. ауыл мектебінде оқыды. 1890 ж. Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ училищесін, 1895 ж. Орынбордағы мұғалімдер мектебін бітірген. 1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады. 1909 ж. патша үкіметінің саясатына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды. 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін оның редакторы болды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық қозғалыс күшейеді. 1918-19 жж. Алашорда қатарында болады. 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындалады. 1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер.
Шығармалары Ақынның «Қырық мысал» атты аударма жинағы 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрді. Бұл кітабы арқылы қалың ұйқыда жатқан қараңғы елге жар салып, олардың ой-санасын оятуға бар жігер-қайратын, білімін жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі ойын, айтайын деген түйінді мәселесін халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне, мінезіне, психологиясына сәйкес қосып отырған.
Шығармалары Байтұрсынұлының екінші кітабы — «Маса» (1911). Бұл кітапқа енген өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады. Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік, демократиялық бағыттағы өрісті ойларды өзінше жалғастырушы ретінде көрінді. Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды, қоғам қалпына көңілі толмайды. «Қазақ салты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады. Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық, ерекше өзгеріс әкелді.
Байтұрсынұлының қазақ әдебиеттану ғылымы мен әдебиет тарихы жөніндегі тұңғыш көлемді еңбегі — «Әдебиет танытқыш» (1926)
Биография и творчество Ахмета Байтурсынова
Ахмет Байтурсынов – поэт, учёный, тюрколог, переводчик, педагог, публицист, общественный деятель. В своё время он стал жертвой несправедливости, сталинских репрессий, более полувека не удостаивался упоминания, его имя не занимало достойного места в истории Казахстана. Лишь сейчас, в условиях перемен, когда устраняются «белые» пятна в истории, народу возвращены имена таких его деятелей, как Шакарим Кудайбердиев, Ахмет Байтурсынов, Магжан Жумабаев, Жусупбек Аймауытов, Мыржакып Дулатов.
Ахмет Байтурсынов родился 28 января 1873 года в Тосынской волости Тургайского уезда. Его отец был человеком независимым и гордым. Отец Байтурсын, считавшийся потомком народного батыра Умбетая, был храбрым, умным человеком, с чувством собственного достоинства, не мирившимся с производством и бесправием в казахских аулах, часто вступавшим в конфликт с местными феодалами и царскими властями. В 1885 году Байтурсын и его брат были осуждены на 15 лет и сосланы в Сибирь за то, что разбили голову начальнику уезда. Расправа властей над отцом, родственниками и поддержавшими их аульчанами оставила горькое впечатлениеу будущего поэта. В «Письме к матери», написанном в 1909 годуиз Семипалатинской тюрьмы, А. Байтурсынов об этих событиях пишет так: Сердце моё, сражённое в 13 лет, сохранило неизлечимую рану и глубокий след.
Ахмет обучался грамоте у аульных мулл. После окончания русско-казахского училища он поехал в Оренбург и поступил в школу казахских учителей. В 1895-1909 гг. преподавал в аульных волостных училищах Актюбинска, Кустанайского и Каркаралинского уездов.
Ахмет Байтурсынов был одним из первых просветителей Казахстана, которые осознали, что просвещение, образование принесет ощутимую пользу народу лишь в условиях свободы, общественных перемен. Он нередко выступал с разоблачением произвола местных управителей и колониальной политики царского самодержавия.
Жена ученого была русской. Во время работы в Кустанайском уезде Ахмет Байтурсынов жил в доме у лесника, где полюбил Александру Ивановну. Они поженились. Брак их был совершен по-мусульмански в Кустанае, и она изменила свое имя и фамилию, стала именоваться Бадриссафой Мухаметсадыковной Байтурсыновой.
Они жили в Кустанае, где он работал в русско-казахской школе учителем. На следующий год переехали в Омск, затем в Каркаралинск, где пробыли до 1907 года. Затем он был впервые заключен в тюрьму.
В 1896 году в Омске Ахмет Байтурсынов познакомился с Алектовым, возглавлявшим в то время школьное дело в северных областях. Эта дружба дала ему многое. Алекторов приобщил его просвещенской деятельности Ильминского. Видя тяжелое положение своего народа и царившую неграмотность, он окончательно выбирает свой путь борьбы и призывает обнищавшее казахское общество не к традиционности, а к новой жизни в русле общечеловеческой цивилизации.
Байтурсынов не ограничился чисто преподавательскими обязанностями. Он ездил по аулам, агитировал людей в пользу просвещения и делился с ними тем, о чем мечтал. Байтурсынов понимал, куда ведет безжалостная колонизаторская политика царского правительства и в своих выступлениях перед народом смело разоблачал ее.
Революция 1905 года подтолкнула его к активным действиям. Первую русскую революцию 1905 года он встретил в Каркаралинске. И с этого времени активно включается в политическую деятельность. Первой такой акцией стало его участие в составлении петиций, в которой декларировались требования прекратить экспроприацию земли у казахов, приостановить поток переселенцев, учредить народные земства. Прозвучал также призыв к единению мусульманских народов в противовес политике насаждения православия. Петиция предусматривала и новую организацию системы просвещения, разрешение на издание безцензурной газеты, отражающей думы и чаяния казахского народа, ведение делопроизводства в государственном аппарате и судебных органах на казахском языке. Эти мысли бросали семя в казахский народ и были поддержаны многими представителями интеллигенции.
С этого времени все его помыслы были направлены на пробуждение сознания народа. А упомянутая петиция была написана 26 июля 1905 года на знаменитой Кояндинской ярмарке совместно с первым казахским магистром права Жакыпом Акпаевым и крупным политиком, ученым-экономистом Алиханом Букейхановым.
Поиск справедливости и критика действий царской администрации не могли пройти бесследно. В 1909 году Ахмет Байтурсынов, занимавшийся в то время учительством, снова был заключен на 8 месяцев без суда в семипалатинскую тюрьму. С того времени он переходит к открытой борьбе с произволом, пишет стихи о свободе, призывая к борьбе с народным гнетом.
В 1913 году Байтурсынов открывает в Оренбурге газету «Казах». Вскоре к ее изданию примыкает Алихан Букейханов и становится одним из ведущих авторов. Начальник жандармского управления Оренбургской губернии генерал-майор Бабич в своем письме тургайскому губернатору от 24 ноября 1914 года о газете «Казах» отмечает : «Из крупных сотрудников газеты известны «Алихан Букейханов, бывший член I Государственной думы, специалист по аграрному вопросу степных областей.»
Ахмету Байтурсынову удалось сплотить вокруг газеты «Казах» таких видных деятелей и поэтов, как Миржаким Дулатов, Шокарим Кудайбердиев, Магжан Жумабаев, Жусупбек Аймауытов и многих других. Благодаря энергии и усилиям таких видных деятелей газета стала общественным изданием, сыграв значительную роль в пробуждении сознания казахского народа. Восьмитысячный ж газеты (не малый по тем временам) позволял довести до народа волнующие проблемы.
В одном из номеров газеты «Казах» (1913 г.) Ахмет Байтурсынов писал «Само существование казахских наций стало острой проблемой». Эти отчаянные слова вырывались у него не случайно. В начале ХХ века форсированными темпами шли колонизация азиатского Востока и интенсивное переселение крестьян из европейской части страны. В результате в 1916 году казахи лишились 40 млн гектаров лучших земель и были вытеснены в бесплодную степь и горы.
Особенно откровенным и хищническим стало ограбление Степного края в годы первой мировой войны, когда из степи в огромном количестве по принудительным ценам вывозили скот.
Была проведена реквизиция кибиток и кошм для царской армии. Одновременно подготавливалось изъятие новых земель для славянских колонистов. А если к этому прибавить социальный гнет, безнаказанность и поборы чиновников, то понятно, что такие личности, как Ахмет Байтурсынов, не могли оставаться в стороне от происходящего.
Газета просуществовала 5 лет — до 1917 года. За это время она стала главным национально-общественно-политическим и научно-литературным изданием. И не случайно в годы сталинских в годы сталинских чисток была учинена жестокая расправа над сотрудниками газеты «Казах».
В ходе гражданской войны советское руководство, стремясь привлечь квалифицированных специалистов на сторону революции, издает постановление ВЦИК от 4 апреля 1919 г., в котором, в частности, говорилось, что «киргизы (казахи), принимавшие участие в гражданской войне против советской власти, а также члены и сотрудники бывшего национального киргизского правительства «Алаш-Орды» за прежнюю свою контрреволюционную деятельность никакому преследованию и наказанию не подлежат». После этого постановления многие лидеры правительства «Алаш-Орды» перешли на сторону советской власти.
В августе 1919 года в статье «Революция и киргизы» Ахмет Байтурсынов писал «Провозглашение «Декларации прав народов России» можно считать началом внимательного отношения к казахскому национальному вопросу, я могу от чистого сердца успокоить товарищей, что, предпочитая советскую власть колчаковской, мы не ошиблись».
Однако волна жестоких репрессий обрушилась и на Казахстан. В результате пострадала прежде всего казахская творческая интеллигенция, перешедшая на сторону советской власти и по мере сил служившая ей в последующие годы. С уничтожением таких личностей, как Ахмет Байтурсынов, Алихан Букейханов, Сакен Сейфуллин, Магжан Жумабаев и др. Серьезный урон понесли наука и литература Казахстана.
Надо отметить должное: советская власть не жалела сил для развития просвещения. Особое внимание уделялось женщинам-казашкам. В 1930-31 учебном году был внесен всеобуч в оседлых районах, а с 1931 года — в районах с кочевым населением. Огромное внимание на ускорение культурного прогресса оказали многие деятели национальной интеллигенции. В те годы огромной популярностью пользовались написанные Ахметом Байтурсыновым учебные пособия по родной речи, учебники для системы ликбезов, иллюстрированный букварь, выдержавший в 20-годы несколько изданий.
Система письменности была неудобной для казахского и других тюркских языков, поэтому Ахмет Байтурсынов, известный ученый и общественный деятель Казахстана, в 1924 году модифицировал ее. Алфавитом гениального Ахмета Байтурсынова по сей день пользуются полтора миллиона казахов в КНР.
20-30-е годы были также периодом становления науки в Казахстане. Крупным центром изучения истории, этнографии, экономики края и естественных наук стало общество изучения Казахстана. В работе естественно-георгафической, этнографической и историко-археологической секций общества принимали участие видные ученые С. Асфендияров, А. Затаевич, А. Байтурсынов, Ж. Аймауытов и др.
В те же годы в Казахстане началось преследование деятелей дореволюционной интеллигенции, которой инкриминировалась нелегальная деятельность по воссозданию алаш-ордынского движения. В 1920 г. был арестован Ахмет Байтурсынов. Он был выслан в Архангельск, а жена с дочкой Шолпан — в Томскую область. Но в 1934 году по ходатайству Е. Пешковой, работавшей тогда в комиссии Красного Креста, Ахмет Байтурсынов был освобожден. Однако в октябре 1937 года он был снова арестован и растрелян.
Только спустя полвека справедливость восторжествовала, в 1988 году советским судом он посмертно оправдан за отсутствием состава преступления. Такова была тяжёлая судьба одного из ярких представителей культуры казахского народа.
Наряду с работой учителя и занятием наукой, активной общественной деятельностью А. Байтурсынов плодотворно работал в области художественного слова, принимал участие в развитии реалистических, гуманистических, просветительских традиций казахской литературы в условиях 20 века. На рубеже 19-20 веков одной из главных проблем казахской литературы был национальный вопрос, состояние казахского общества, пути его развития.
А. Байтурсынов активно включился в литературный процесс сборниками стихов и переводов «Кырык мысал» (Сорок басен), «Маса» (Комар), изданием образцов фольклора, разработкой проблем истории и теории казахской литературы в научно-теоретических статьях, трудах, учебниках.
В заключении бы хотелось сказать, что культура Казахстана начала 20 века развивалась как часть мирового культурного процесса, имела свои специфические черты, обусловленные спецификой кочевой жизни, самобытными традициями национального искусства, впитавшего в себя исконно народное творчество и индивидуальные стили представителей культурно творческой интеллигенции.
Конечно, в объеме одного реферата невозможно описать столь значительный период развития культуры, но мне кажется, что все же основные направления развития в работе были затронуты.
Ахмет Байтұрсынұлы
Қазақтың ақыны, әдебиет зерттеуші ғалым, түркітанушы, публицист, педагог, аудармашы, қоғам қайраткері – Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйектe қазіргі Қостанай облысы, Жангелді ауданы Сарытүбек ауылында дүниеге келген. Қазақ халқының 20 ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі, мемлекет қайраткері, қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының негізін салушы ғалым, ұлттық жазудың реформаторы,ағартушы, Алаш-Орда өкіметінің мүшесі.
Байтұрсыновтың саяси қызмет жолына түсуі 1905 жылға тұс келеді. 1905 жылы Қоянды жәрмеңкесінде жазылып, 14500 адам қол қойған Қарқаралы петициясы (арыз-тілегі) авторларының бірі Байтұрсынұлы болды. Қарқаралы петициясында жергілікті басқару, сот, халыққа білім беру істеріне қазақ елінің мүддесіне сәйкес өзгерістер енгізу, ар-ождан бостандығы, дін ұстану еркіндігі, цензурасыз газет шығару және баспахана ашуға рұқсат беру, күні өткен Дала ережесін қазақ елінің мүддесіне сай заңмен ауыстыру мәселелері көтерілді. Онда қазақ даласына орыс шаруаларын қоныс аударуды үзілді-кесілді тоқтату талап етілген болатын. Сол кезеңнен бастап жандармдық бақылауға алынған Байтұрсынұлы 1909 жылы 1 шілдеде губернатор Тройницкийдің бұйрығымен тұтқындалып, Семей түрмесіне жабылды.
Ресей ІІМ-нің Ерекше Кеңесі 1910 жылы 19 ақпанда Байтұрсыновты қазақ облыстарынан тыс жерге жер аудару жөнінде шешім қабылдады. Осы шешімге сәйкес Байтұрсынұлы Орынборға 1910 жылы 9 наурызда келіп, 1917 жылдың соңына дейін сонда тұрды. Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Газет қазақ халқын өнер, білімді игеруге шақырды.
Байтұрсыновтың Орынбордағы өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. Ол «Қазаққа» жабылған негізсіз жала салдарынан абақтыға отырып шықты. Байтұрсынов 1917 жылы рев. өзгерістер арнасында өмірге келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері мен Қазақ к-ттері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында жүрді, оларға тікелей араласып, «Қазақ газеті»арқылы саяси теориялық бағыт-бағдар беріп отырды.
Байтұрсынұлы Алаш партиясы бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынов пен Дулатов қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру – жүзаралық алауыздыққа байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде енбей қалды, бірақ олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың ішінде болғандығын замандастары жақсы біліп, мойындады. Алаш Орда құрамын бекіткен 2-жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып, оның төрағасы етіп Байтұрсыновты бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда үкіметінің Торғай облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы наурызда Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-рев. к-ті төрағасының орынбасары болып тағайындалды.
Байтұрсыновтың ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметінің кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде «патшалардың төрінде отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық» деген пікірде болды (ҚР ҰҚК архиві, 78754-іс, 6-т., 44-п). 1920 жылы В.И.Ленинге үкіметінің Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы қадамын қатал сынға алған хатын жолдады. Қазревком мүшесі ретінде Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты.
Бүкілресейлік ОАК-нің 1919 ж. 27 тамызда Қостанай уезін Челябинск облысына қосу туралы шешіміне қарсы Б-тың жазған саяси наразылығы Қостанай уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болды. Ол 1920 ж. тамызда құрылған Қазақ АКСР-і үкіметінің құрамына еніп, 1920–1921 жылы Қазақ АКСР-і халық ағарту комиссары қызметінде болды.
1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың, 1922–1925 жылы Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болып қызмет атқарды. Байтұрсынұлы түрлі мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген.
1921–1925 жылы Орынбордағы, 1926–1928 жылы Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына профессор қызметіне ауысты. 1929 жылы 2 маусымда 43 Алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. КСРО Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ «үштігінің» 1930ж. 4 сәуірдегі шешіміне сәйкес Байтұрсынұлы ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет өзгерістерге ұшырады: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерьге ауыстырылса, 1932 ж. қарашада 3 жылға Архангельскіге жер аударылсын деп ұйғарылды.
1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі. 1934 жылы М.Горькийдің жұбайы Е.П.Пешкованың көмегімен Байтұрсынұлы отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады. Бұл жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарады. 1937 жылы 8 тамыза тағы да қамауға алынып, екі айдан соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Тұтас буынның төл басы болған Байтұрсыновтың алғашқы кітабы – «Қырық мысал»1909 жылы жарық көрді. Ол бұл еңбегінде Ресей отаршыларының зорлық-зомбылығын, елдің тұралаған халін жұмбақтап, тұспалдап жеткізді. Байтұрсынұлы мысал жанрының қызықты формасы, ұғымды идеясы, уытты тілі арқылы әлеум. сананың оянуына ықпал етті. Ақынның азаматтық арман-мақсаты, ой-толғамдары кестеленген өлеңдері «Маса» деген атпен жеке кітап болып жарық көрді (1911). «Масаның» негізгі идеялық қазығы – жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерден арылуға шақырды. Абайдың ағартушылық, сыншылдық дәстүрін жаңарта отырып, Байтұрсынұлы 20 ғ. басындағы қазақ әдебиетін төңкерісшіл-демократтық дәрежеге көтерді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ тіліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер, С.Я.Надсон өлеңдерін аударды. Бұл аудармалар Байтұрсыновтың тақырыпты, идеялық-көркемдік деңгейі жоғары туындылар. Ел тағдырының келешегіне алаңдаулы ақын көп қырлы ісімен, даналық саясатымен қазақ жастарының рухани көсемі болды.
Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақаласы – әдебиеттану ғылымындағы алғашқы зерттеу еңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы, көркемдік-эстетик. сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерінің даралығын, «сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін», сыншылдығын ұғындырды. Байтұрсыновтың Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның «Әдебиет танытқыш» деген зерттеуі (1926) қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-теориялық еңбек. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді. Мысалы, сөз өнері, шығарма, ауыз әдебиеті, толғау, т.б. ғылыми-теориялық еңбекке қазақ әдебиетінің ең бейнелі, мазмұны мен мағынасы терең шығармаларын мысал ретінде пайдаланды. Сөз өнері жайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана отырып, әдебиеттанудағы ұғым, термин, категориялардың соны ұлттық үлгілерін жасады. Мысалы, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу, әсірелеу, алмастыру, шендестіру, үдету, түйдектеу, кекесіндеу, т.б. «Әдебиет танытқышта» ақындық дарын табиғаты, шығарм. психологиясы, шабыт стихиясына ғылыми тұжырым берілді. Өлеңге жан-жақты зерттеу жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас, т.б. ұғымдарға анықтама берді.
Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап берген. «Әдебиет танытқыш» – сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып, талдап-түсіндірген ғылыми- зерттеді. Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқышымен» қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі айрықша «Ер Сайын» жыры (1923) мен қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын «23 жоқтау» жинағын (1926) кітап етіп шығарды. Халық мұрасына үлкен жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы «әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, оның адасып кететіндігін» айтты. Байтұрсынұлы – қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті. Байтұрсынұлы ұйымдастырып, бас редактор болған «Қазақ» газеті қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. «Қазақ» газеті халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы – әлеум. мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-әлеум. жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді қозғады. Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған легін қалыптастыруда Байтұрсыновтың публицист, баспасөз ұйымдастырушы ретіндегі еңбегі ұшантеңіз. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор.
Ахмет Байтұрсынұлы 1937 жылы 8 желтоқсанда Алматы қаласында дүниеден озды.
Ахмет Байтұрсынұлы туралы 10 дерек
Бүгін қазақ тіл білімінің негізін салушы, халқын «Маса» боп шағып, оятып, оқу-білімге шақырған қоғам қайраткері, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туған күні. Айтулы күнге орай ғалым ұстаз туралы 10 дерек ұсынамыз.
1. Ахмет Байтұрсынұлының азан шақырып атын қойған – атасы Шошақ.
2. Ол А. Пушкин, М. Лермонтов, Ф. Вольтер, С. Надсон өлеңдерін қазақшаға аударды.
3. Орынбор, Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ берді.
4. Ғалымның алғашқы кітабы – «Қырық мысал» 1909 жылы, ал екінші кітабы «Маса» 1911 жарық көрді.
5. А.Байтұрсынұлының есімімен аталатын Тіл білімі институты, Қостанай мемлекеттік университеті бар.
6. Байтұрсынұлының хоббиі – қолына фотокамера ұстап, өз дәуірінің сан алуан қайталанбас тылсым сәтін қаз-қалпында суретке тарту болған екен.
7. 1910 жылы сенімді серіктері Ә. Бөкейхан, М. Дулатұлымен бірігіп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарған.
8. 1918-19 жж. Алашорда қатарында болды.
9. Ғалым ұстаз Алматыда 3 жерде тұрған: қазір аэровокзал тұрған Қаскелең көшесі (қазіргі Чайковский көшесі), Красин көшесі (қазір Уәлиханов көшесі) және Космонавт көшесіндегі 60 үй.
10. 1929 жылдың маусымында, Ахмет Байтұрсынұлы Қызылордаға барған сапарында тұтқындалып, Архангельск облысына жер аударылды. 1937 жылдың қазан айында қайтадан тұтқындалып, екі айдан соң «халық жауы» деген айыппен атылады.