акмулла биография на татарском языке
АКМУЛЛА МИФТАХЕТДИН
Акмулла (Мифтахетдин Камалетдин улы) — татар, башкорт һәм казакъ халыкларының уртак шагыйре 1831 елның 27 декабрендә Оренбург губернасының Бәләбәй өязе Туксанбай авылында туа. Эстәрлебаш мәдрәсәсендә, аннан соң Троицк мәдрәсәсендә белем ала, шул төбәкләрдә мөгаллимлек итә, заманының укымышлы кешеләре белән аралаша. Язган шигырьләре акыннар, курайчы-җырчылар теленә керә, язма килеш кулларда йөри. Тора-бара үзе дә җырчы-акын булып таныла. Башкорт сахрасында, казакъ далаларын гизгәндә аңа «Акмулла» («Тугъры сүзле») дигән кушамат тагыла.
Акмулла үз шигырьләрен татарча, ләкин шактый дәрәҗәдә казакъ теле йогынтысында яза. Матбугатта тәү мәртәбә 1892 елда Казанда нәшер ителгән «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» исемле ода-поэмасы белән күренә. 1904 һәм 1907 елларда, ягъни үзе үлгәннән соң, кечкенә күләмле тагы ике җыентыгы дөньяга чыга.
Акмулланың гомер юлы фаҗигале рәвештә өзелә. Ул 1895 елның 27 октябренә каршы төндә Златоусттан Миасска барганда, билгесез кешеләр тарафыннан үтерелә.
ТӨП БАСМА КИТАПЛАРЫ
Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе. — Казан (?)*, 1892.
Акменланың Шиһабетдин әл-Мәрҗани мәрсиясе вә башка шигырьләре. — Казан (?), 1907.
Шигырьләр / төз. һәм кереш сүз авт. М.Госманов. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. —2716. —3500 д.
* * *
Шигырьләр / төз. Ә.Вилданов. — Өфө: Китап, 1981. — 224 б. — 10000 д. (Башкорт телендә.)
ИҖАТЫ ТУРЫНДА
Мәгърифәтче шагыйрь Акмулла. Тууына 150 ел тулуга багышланган фәнни конференция материаллары. — Казан (?), 1983.
Ә х м ә т о в Р. Мифтахетдин Акмулла // Татар әдәбияты тарихы. — 2 т. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1985. — 440-462 б.
ГайнуллинМ. Татар әдәбияты. XIX йөз. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. — 25-306.
Татар энциклопедиясе. — 1 т. — Казан: Татар энцикл. ин-ты. — 2008. — 88 б.
* Китап дөнья күргән шәһәр йә нәшрият, йә ул басылып чыккан ел төгәл билгеле булмаганда бу урынга җәя эченә алыган сорау билгесе куелды. (Нәшрият редакторлары искәрмәсе.)
Әдипләребез. Биобиблиографик белешмәлек. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2009
ХlХ быуаттың бөйөк мәғрифәтсеһе, шағир. Аҡмулла ижады башҡорт, ҡаҙаҡ, татар әҙәбиәте үҫешенә йоғонто яһай. Башҡорт яҙма әҙәбиәтенең тәүге сатирик шағиры ла ул.
Мифтахетдин Камалетдин улы Камалетдинов (Аҡмулла) 12-се Башкорт кантоны Күл иле Мең олосо Туҡһанбай ауылында (Башҡортостан Республикаһының хәҙерге Миәкә районына ҡарай) аҫаба башҡорт ғаиләһендә тыуып үҫә. Күрше Мәнәүезтамаҡ, Әнәс ауылы мәҙрәсәләрендә уҡый. XIX быуатта бөтә Рәсәй империяһында киң билдәле Стәрлебаш мәҙрәсәһендә замандаштары «Урал-Волга буйының Физулийы» тип йөрөткән күренекле суфый шағир Шәмсетдин Зәкиҙән белем ала. Троицк ҡалаһындағы “Рәсүлиә» мәҙрәсәһендә ул, дини тәғлимәттән тыш, ғәрәп, фарсы телдәре, Көнсығыш әҙәбиәте буйынса төплө белем ала. Аҡмулланың шағирлык һәләте бик иртә уянған. Бала сағында уҡ уның үҙе уҡыған мәҙрәсә тәртиптәренән, наҙан муллаларҙан көлгән шиғырҙар сығарыуы билдәле. Ләкин улары беҙгә килеп етмәгән. Үҙенең әҫәрҙәрен ул, шағир буларак, сәсән буларак, телдән дә ижад иткән. Был йәһәттән уның ижады башҡорт һүҙ сәнғәтендә ауыҙ-тел әҙәбиәте яҙма әҙәбиәт традицияларының берләшә барыуын күрһәтеүе менән әһәмиәтле. Аҡмулланың донъяға ҡарашында әхлаҡ мәсьәләһе, эстетик, этик тәрбиә проблемалары ҙур урын алып тора. Ябай кеше тәрбиәһеҙ булһа — ярты бәлә, әгәр ҙә инде ил яҙмышын хәл итеүсе тәрбиәһеҙ булһа — ул инде бөтә халыҡ бәләһе. Шуға ла уның вәғәҙ һәм өгөт итеп яҙылған шиғырҙарында ла тәрбиә мәсьәләһе иғтибар үҙәгендә ята. «Нәсихәттәр», «Инсафлыҡ», «Аҡыл» шиғырҙары бына тап ошо темаға арналған. Тәбиғәттәге гармонияны шағир кешелек доняһында ла күрергә теләй һәм «Уяныу» шиғырында кешеләрҙе уянырға, наҙанлыҡ, ҡараңғылыҡтан ҡотолорға, ғилем-һөнәргә эйә булып, ғүмерҙе файҙалы итеп үткәрәргә саҡыра. Аҡмулланың мәғрифәтселек ҡараштары «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!», «Егетлек ҡасиәте — мәғрифәттә», «Яңғыҙлыҡта мыуафик булһа яҙың…», «Моңло егет зарык әйтер…», «Урыным — зиндан…» тигән шиғырҙарында сағылған. М. Аҡмулла үҙенең мәғрифәтселек ҡараштарын, кешенең әхлаҡ-этик сифаттарын образлы итеп асыу өсөн ҡобайыр стилен файҙалана. Уның «Аттың ниһен маҡтайһың. », «Бәхет» ҡобайырҙарында тәрән мәғәнәле философик фекер ята. Шиғри ҡобайырҙың һәр юлы мәҡәл-әйтемдәргә тартым булыуы Аҡмулла шиғриәтенең башҡорт халыҡ ижады хазиналарына ни тиклем тәрән тамырҙар ебәреп үҫеп сығыуын күрһәтә, шағирҙың ысынбарлыҡты тойомлау ҡеүәһенең, уның гражданлыҡ пафосы, халыҡтың тормош фәлсәфәһе менән ни тиклем ауаздаш булыуын раҫлауы дәлил.
Акмулла
Мифтахетдин Камалетдин угылы. Татар мәгърифәтче шагыйре, чичән
Эчтәлек
И.А.Гыйләҗев (идея, сценарий авторы, алып баручы). Акмулла. 2020
Проектның кураторы, эш төркеме җитәкчесе – Б.Л.Хәмидуллин. Редакция советы: И.А.Гыйләҗев (рәис), Л.М.Айнетдинова, М.З.Хәбибуллин, Б.Л.Хәмидуллин, Р.В.Шәйдуллин, Ф.Г.Ялалов. Режиссер, продюсер – Р.И.Хәбибуллин. Рәссам – Г.Р.Дәүләтьянова. Татар теленә Ф.Р.Бәдретдинова һәм И.Х.Хәлиуллин тәрҗемә итте. Татарстан Фәннәр академиясенең Татар энциклопедиясе һәм төбәкне өйрәнү институты
Акмулланың иҗат мирасы башкорт һәм казакъ әдәбиятларының да уртак хәзинәсе булып санала.
Биографиясе
1831 елның 27 декабре, Оренбург губернасы, Бәләбәй өязе Туксанбай авылы, хәзер Башкортстан Республикасының Миякә районы – 1895 елның 8 октябре, Миасс шәһәре.
Акмулла авыл имамы гаиләсендә дөньяга килә.
Башлангыч белемне Ябалактамак авылында ала, аннан Мәләүзтамак, Әсән, Эстәрлебаш авыллары, Троицк мәдрәсәләрендә укый.
Акмулла – шагыйрь һәм дин галиме Шәмсетдин Зәкинең шәкерте. Троицкида дин гыйлемен Зәйнулла ишан Рәсүлидән өйрәнә.
Мәдрәсә елларында җәйләрен казакъ далаларында мөгаллимлек итә. Соңга таба Көнбатыш Себер, Казакъстанның төньяк-көнбатыш төбәкләрендә балалар укыта, халык арасында татар мәгърифәтчеләренең фикер-карашларын тарата.
Сүздә тугрылыгы һәм гаделлеге өчен Акмулла кушаматы алып, үз заманы өчен кыю фикерләре белән таныла.
Гаскәри хезмәттән качып йөри дигән әләк белән кулга алынып, 1867–1871 елларда төрмәдә утыра (сәбәбе – Зәйнулла ишан белән элемтәдә булганы өчен дигән фаразлар да бар).
Төрмәдә чагында атаклы «Төрмә шигырьләре»н иҗат итә. 1871 елда Акмулла ярлыкау сорап гариза яза һәм залог кертү шарты белән иреккә чыгарыла.
Әмма шагыйрь, үзен бөтенләй аклауларын теләп, соңгы казакъ ханнары нәселеннән булган генерал-полковник Гобәйдулла Букиевка мөрәҗәгать итә, аңа мәдхия багышлап, бу эштә ярдәм итүен сорый. Генерал, шагыйрьнең гозерен тыңлап, патша тәхете тирәсендәге элемтәләре аша эш йөртә һәм Акмулланы ярлыкау турында патша Александр II нең фәрман чыгаруына ирешә.
Бер елдан Акмулла Петропавел (Кызылъяр) шәһәрендәге Рәхмәтулла имам мәдрәсәсенә мөгаллим булып урнаша, аннары Күкчәтау шәһәре тирәсендәге авылларда мөгалимлек эшчәнлеген дәвам иттерә.
1894 елда Акмулла Уфа шәһәрендә Риза Фәхретдин белән очраша. Мәгърифәтче галим аңа шигырьләрен чыгарышуда ярдәм кулы сузарга вәгъдә итә, әмма шагыйрьнең фаҗигале үлеме бу эшне гамәлгә ашырырга мөмкинлек бирми.
Иҗаты
Акмулла XIX йөз татар поэзиясендә Шәрекъ һәм Көнбатышның фәлсәфи фикер казанышларын бергә кушу, синтезлау җирлегендә шигырьдәге традицион жанрларны халык авыз иҗаты, хикмәтле сүз хасиятләре белән баетуның гармоник үрнәкләрен биргән шагыйрьләрнең берсе була.
Аның шигъри иҗаты фикер тирәнлеге, эчтәлегенең заманча булуы, тел-сурәтләү чараларының образлы, афористик, үткен, эмоциональ лирик бизәкләргә бай булуы, фәлсәфи фикернең, публицистик һәм лирик башлангычларның, сатираның шигырь тукымасында гаҗәеп табигый яңгырашта гәүдәләнүе белән үзенчәлекле. Катлаулы фикерләрне дә Акмулла укучыга тел-стиль чаралары белән җиңел аңлаешлы итеп җиткерә белә.
Иҗатында ул гади кешеләрнең теләк-омтылышларын чагылдыра, аларны белемгә, мәгърифәткә өнди, шәхеснең рухы хөр булырга тиеш дигән идеяне алга сөрә. Мәгърифәт, гаделлек өчен көрәшүче шагыйрь образы аның төрмә шигырьләрендә аеруча ачык сизелә: ул тормыштагы золымны, мәрхәмәтсезлек күренешләрен ачы тәнкыйтьли, бер үк вакытта кеше акылының, гаделлекнең җиңеп чыгачагына тирән ышанычын белдерә.
Акмулла фикер ияләреннән бигрәк тә Шиһабетдин Мәрҗанине үзенә остаз итеп саный, аңа багышлап үзенең мәгълүм мәрсия-мәдхиясен яза, анда Казанны татар мәдәниятенең үзәгенә тиңләп, үзен шул мәдәниятнең бер вәкиле итеп күрә. Әлеге мәрсия – Акмулланың үзе исән чакта басмада дөнья күргән бердәнбер әсәре.
Иҗатында иске карашлы дин әһелләрен кискен тәнкыйтьләп, Акмулла аларга каршы ислам дөньясының үткәндәге бөек галимнәрен, Мөхәммәд пәйгамбәрне һәм үз замандашларыннан Ш.Мәрҗани һәм Р.Фәхретдин образларын үрнәк итеп куя.
Әсәрләре өчен тема һәм сюжетларны Акмулла реаль тормыштан – XIX йөзнең икенче яртысындагы чынбарлыктан ала; алар XX йөз башында да бик актуаль яңгырап, укучыларда зур кызыксыну уята.
Вафатыннан соң, 1904, 1907 елларда, шагыйрьнең ике җыентыгы дөнья күрә. Акмулланың күпчелек әсәрләре төрки халыклардагы чичәннәр, акыннар иҗаты традициясе калыбында язылган, ятлау өчен алар бик җиңел.
Теле – катнаш казакъ-татар теле, арада башкорт сөйләше элементлары да очрый. Әсәрләренең кайберләре исә саф иске татар әдәби теле традициясендә язылган һәм хәзерге әдәби тел кагыйдәләренә яраштырмыйча да укучыга җиңел аңлашыла.
Әсәрләре
Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе. Казан, 1892.
Акмелла әфәнденең иншад итдеки мәнзумати илә башка бер кач моншәдатене үз кәндесенең тәрҗемәи хәлене моштәмил мәҗмугадыр. Казан, 1904.
Акменланың Шиһабетдин әл-Мәрҗани мәрсиясе вә башка шигырьләре. Казан, 1907.
Өлеңдер җыйнаѓы. Алматы, 1935.
Шигырьләр. Казан, 1981.
Күндер мен түндер. Өлеңдер, толгаулар, термелер, айтыс. Алматы, 1986.
Әдәбият
Госманов М. Мифтахетдин Акмулланың иҗаты һәм мирасы // Акмулла. Шигырьләр. Казан, 1981.
Мәгърифәтче шагыйрь Акмулла. Тууына 150 ел тулуга багышланган фәнни конференция материаллары. Казан, 1983.
Әхмәтов Р. Мифтахетдин Акмулла // Татар әдәбияты тарихы. Казан, 1985. 2 т.
Гайнуллин М.Х. Татар әдәбияты. XIX йөз. Казан, 1986.
Миңнегулов Х. «Милләт өчен зарлы» Акмулла // Дөньяда сүземез бар. Казан, 1999.
Харисов Ә.И. Башєорт халкының әґәби мираїы. Өфө, 1965.
Вильданов Ә.Х. Акмулла – яктылык йырсыһы. Өфө, 1981.
Калижанов У. Агартушы – демократ акың // Акмолла. Күндер мен түндер. Алматы, 1986.
Гайнуллин М.Х. Татарская литература XIX в. Казан, 1975.
Мифтахетдин Акмулла «Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән». Реферат.
Татар, башкорт, казакъ халыкларының уртак шагыйре поэзиядә яңа реалистик дәверне башлап җибәрүче һәм төрле халыкларда үсә барган уяну хәрәкәтенә зур өлеш керткән Мифтахетдин Акмулла иҗатына игътибар авторның үзе исән вакытта ук күрсәтелә. Аның “Дәмелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе” 1892 елда Казанда басыла, һәм шул әсәре белән Мифтахетдин Акмулла замандашларының игътибарын үзенә җәлеп итте. Шагыйрь үлгәч тә бу игътибар кимеми, 1904 елда төрмәдә язган шигырьләрен һәм биографиясен эченә алган бер җыентыгы һәм, ниһаять, 1907 елда элек чыккан ике китабының бергә кушылган тулырак басмасы Казанда дөнья күрә.
Мифтахетдин Акмулланың иҗаты белән башлап кызыксынучы һәм аңа хөрмәт күрсәтүчеләрнең берсе тарихчы һәм әдәбият белгече Ризаэддин Фәхреддин була.
Р.Фәхреддин үз гомеренең соңгы көннәренә кадәр Акмулла иҗатына бәйләнешле материалларны җыюын тәртипле рәвештә дәвам иттерә. Аның совет чорында әзерләнгән “Асар”енең кулъязма дүртенче томында да иң зур урын Акмулла иҗатын өйрәнүгә бирелә; анда шагыйрьнең Р.Фәхреддин тарафыннан язылган тулырак биографиясе, төрмәдән язган бер хатының тексты һәм берничә шигыре дә бар. Тусанынчы елларда Уфадагы Диния идарәсе архифыннан Рәсәй Фәннәр академиясенең Башкорт тарих, тел һәм әдәбият институтына алынган бу кулъязма материаллар Акмулла иҗатының никадәр бай һәм эчтәлекле булуын тулырак күрергә мөмкинлек бирәләр.
Акмулланың төрле җирләрдә чәчелгән шигъри җәүһәрләрен җыюга әдәбиятчы һәм тел галиме Хәсән Гали дә зур өлеш кертә.
Хәсән Гали, Казакъстанда Акмулла булган җирләрдә йөреп, күп материаллар туплый һәм 1930 елда “Акмулла әсәрләре” дигән җыентык төзи. Аның шул хезмәтенең бер өлеше хәзер Казакъстан Фәннәр академиясенең гыйльми китапханәсендә, икенче бер өлеше исә Казан дәүләт университетының гыйльми китапханәсендә, кулъязмалар фонында саклана.
Күренекле әдәбият белгече һәм татар теле галиме Җәмал Вәлиди 1912 елда “Татар әдәбиятының барышы” исемле китабын бастырып чыгара. XIX йөзнең икенче яртысы һәм XX йөз башы әдәбиятын башлап тикшерүгә багышланган хезмәтендә ул Акмулла иҗатын анализлауга да шактый киң урын бирә. Бик хаклы рәвештә Акмулланы поэзиядә яңа дәверне башлап җибәрүче һәм төрле халыкларда үсә барган уяну хәрәкәтенә өлеш керткән күренекле бер вәкил итеп бәяли.
Җәмал Валиди Акмулланың нинди тарихи шартларда һәм нинди иҗтимагый хәрәкәт тәэсирендә әдәбияткә килүен дөрес билгели. Шуның белән бергә бу талантлы шагыйрьнең бер милли әдәбият эчендә генә кала алмавын да хаклы рәвештә искәртә.
1910 нчы елларда бу эш тагын да җанланып китә, Акмулланың шәкерте, казакъ укымышлысы Дусмаил Качкынбаев шагыйрь иҗатына кагылышлы яңа материаллар таба, аның әсәрләрен барлый һәм туплый, кайберләрен вакытлы матбугатта да бастырып чыгара.
Совет чорында Г.Газиз, Г.Рәхимов, Г.Сәгъди, С.Мирасов, Д.Юлтый, М.Госманов, Г.Вильданов, Р. Әхмәт, З.Шакиров, М.Гали, М.Гайнуллин кебек күренекле татар галимнәре дә шагыйрь иҗатын өйрәнүгә һәм барлауга үзләреннән күп көч кертәләр.
Бу хезмәтләрнең күбесендә Акмулла шигырьләрендә күтәрелгән темалар, проблемалар тикшерелде. Аның шигырьләренең теле читтә кала килде, бигрәк тә шигырьләренең афоризмнарга корылуы. Шуңа күрә дә, шушы бушлыкны тутыру максатыннан без үзебезнең фәнни эшебезнең темасын “Мифтахетдин Акмулла иҗатында афоризмнар” дип билгеләдек. Һәм үзебезнең алдыбызга М.Акмулла шигырьләрендәге афоризмнарны ачыклауны максат итеп куйдык. Әлеге максатка ирешү өчен түбәндәге бурычлар билгеләнде:
М. Акмулла иҗатын өйрәнү;
аның иҗаты һәм әсәрләре турындагы тәнкыйди материаллар белән танышу;
шигырьләрендәге афоризмнарны ачыклау, аларның ролләрен билгеләү;
шигырьләренә хас сыйфатларны ачыклау.
Югарыда әйтелгән максат һәм бурычларга ирешү өчен безгә түбәндәге метод һәм алымнар ярдәм итәчәк:
фәнни-теоретик тикшеренү методы;
тарихи, автобиографик мәгълүматларны өйрәнү, анализлау һәм йомгаклау; әдәби әсәрләр телен анализлау алымы;
дәреслек һәм башка чыганаклар белән эшләү алымы;
Фәнни эшебезнең теоретик нигезләрен М. Госманов, Н. Юзиев, Р.Әхмәт, Х.Миңнегулов, М.Гайнетдин, А.Садыйкова, Ә.Синугыл хезмәтләре тәшкил итте. Фәнн эше кереш өлештән, тематик ике бүлектән, йомгак һәм файдаланылган әдәбият исемлегеннән тора.
I БҮЛЕК. ШАГЫЙРЬНЕҢ ТОРМЫШ БАСКЫЧЛАРЫ.
Мифтахетддин Акмулланың тормыш юлы шактый катлаулы, гыйбрәтле. Булачак шагыйрь 1831 елның 14 декабрендә элеккеге Бәләбәй өязендәге авылларның берсендә дөньяга килгән. Аның әтисе Мөхәммәдьяр хәлфәне берәүләр казакъ, икенчеләре татар дип күрсәтәләр. Әнисе Бибиөммегөлсем исә- татар кызы.
Мифтахетддин кечкенә вакытта ук, әтисе үлеп китә. Шуннан әнисе Камалетдин исемле бер башкорт мулласына кияүгә чыга. Әмма бераздан Акмулланың әнисе дә вафат була. Шулай итеп, Акмулла, нәкъ Утыз Имәни кебек, бик яшьли ата-анасыз кала һәм ятимлекнең бөтен авырлыгын күреп үсә.
Үгәй ана кулында ятим калдым,
Андан да бик эрәтем китеп калды.
Өстемдә керле күлмәк, йыртык дамбал,
Кайда мелла бар дисә, йитеп бардым.
Фәкыйрьлекдән артык фән күрә алмадык.
ди ул бер әсәрендә үзе хакында.
Шагыйрьнең мәдрәсәдә уку еллары да шактый авыр уза. Бу хакта Ризаэддин Фәхреддин менә ничек яза: “Йортыннан азык биреп тормаганлык вә атасы да моның хәленә артык игътибар итмәгәнлек сәбәбеннән, мәдрәсәдәге гомере ачлы-туклы үткән. Бераздан ул үги әтисе йортыннан, тынышмыйча, бөтенләй чыгып китә”.
Акмулла әүвәл үз тирәләрендәге, аннан Эстәрлебаштагы һәм Троицкидагы мәдрәсәләрдә белем ала. Эстәрлебашта аның укытучысы атаклы шагыйрь Шәмсетдин Зәки була.
Акмулла төрле урыннарда яши, эшли. Уку-язу, белем бирүдән тыш, балта остасы, тимерчелек һөнәре белән дә шөгыльләнә; матур, моңлы тавыш белән җырлый да; тыңлаучыларны мавыктыргыч итеп сөйли дә, шигырьләр дә укый. Акмулла үз аты белән Урал тауларын, Казакъстан далаларын, Көнбатыш Себер киңлекләрен кат-кат ураган, төрле кешеләр белән очрашып, дөнья хәлләреннән, бигрәк тә татар иҗтимагый һәм мәдәни тормышыннан хәбәрдар торган. Әйтүләренә караганда, аның өч бүлемнән арбасы булган. Шуларның берсенә Акмулла үзенең китап-дәфтәрләрен, икенчесенә балта, чүкеч, пычкы, борау кебек эш коралларын салган. Ә инде өченче бүлемтегенә үзе утырып йөргән1.
Акмулланың гомер юлы да фаҗигале рәвештә өзелә. Шагыйрь Златоусттан Миаска барырга чыга. Юлда ял итәргә туктый: учак яга ут яктысында китаплар карап утыра. Шунда аңа ике явыз зат, сиздермичә, пычак белән кадыйлар, гәүдәсен суга ташлыйлар. Бу аянычлы вакыйга 1895 елның 27 октябренә каршы төндә була. Бераздан шагыйрьне Миасс зиратына җирлиләр. Каберенә Зәйнулла Рәсүли тарафыннан язулы таш куела.
Данлы Акмулланың фаҗигале үлеме бөтен кешеләрне тетрәндерә. Аңа багышлап берничә бәет чыгарыла. Акмулла шигырьләре әле байтак еллар телдән-телгә күчеп йөри. Халык, яраткан шагыйре әсәрләренә ияреп, әле хәзер дә шигырьләр чыгаруны дәвам итә.
Акмулла, шәхси яктан күп бәла-казалар, бәхетсезлекләргә тарыса да, шагыйрь буларак бәхетле кеше. Аны исән вакытта да, вафат булгач та, татарлар гына түгел, казакълар һәм башкортлар да үз җырчылары итеп хисаплыйлар. Өч халыкның яраткан шагыйре булу- иҗат кешесе өчен, әлбәттә, зур бәхет һәм олы дәрәҗә.
Акыл-хикмәт иясе, мәгърифәт идеяләренең ялыкмас пропагандисты, изелгән-кыерсытылганнарның сердәше, моңдашы булу белән бергә, Акмулла шәрә фикерләр өләшеп йөрүче коры вәгазьче, дидактик әдип кенә түгел, ул чын мәгънәсендә талантлы, нечкә хисле шагыйрь көчле сүз остасы. Аның әсәрләрен салкын кан белән укуы мөмкин түгел. Афористик җыйнак, фикри тирән юллар сине уйланырга мәҗбүр итә, көтелмәгән уңышлы борылышлар, тапкыр табышмаклар сокландыра, мавыктыра. Акмулла әсәрләре кат-кат укуны сорый, укыган саен яңа хисләр, яңа фикерләр уята. Хәтта элек башка әсәрләрендә бер тапкыр очраган, монысында янә бер кабатланган аерым юллар яки строфалар да яңа контекстта мөстәкыйль һәм яңа тормыш белән яши башлыйлар. Шуңа да махсус басым ясап әйтергә кирәк, мондый вариантларның барлыкка килүе шагыйрьнең гадәти кабатлануы, яисә “фикер кытлыгы” нәтиҗәсендә түгел. Дошманның күкрәгенә кадалган сөңгесен суырып алып, икенчесенә ыргыткан батыр шикелле, Акмулла да үткен әйтелгән фикерләрен, отышлы шигъри юлларын, туры бәрә торган ачы телле образлы строфаларын кабат-кабат “обоймага-тезә”. Үзен профессиональ дип, иҗатының колачы оригиналь шигырьләренең саны белән үлчәнә торган кабинет шагыйре итеп сизмәгән, бәлки мәгърифәт идеяләренең оранчысы, димәк, көрәшче итеп тойган автор мондый юлга аңлы рәвештә баскан. Чөнки аның өчен аерым әсәрләрнең үзара текстуаль мөстәкыйльлеге, төгәлләнгәнлеге кыйбат түгел, бәлки мөһим фикерләрнең, турыдан яра торган образларының максатка ирешүе, нәтиҗә бирүе кирәк.
Шулай ук Акмулла йомры гыйбарәләр, образлы сүзләр, тапкыр җөмләләр сиптерүче, эчтәлеккә генә басым ясап, формага артык игътибар итмәүче, сәнгатьчелек җәһәтеннән “талымсызрак” шагыйрь икән дип уйларга урын юк. Мифтахетдин кирәген тапкан чакта, форма белән эчтәлекне сәнгатьчә югарылыкта куша алу, бүтәнчә итеп әйткәндә, гадәти материаллардан да өр-яңа “эремтә”ләр тудыра алу кодрәтенә ия шагыйрь. Мисал итеп аның кайбер газәлләрен атарга мөмкин. Шулар арсында бигрәк тә “Хәтимә” исемле шигыре аерылып тора. Бу гаҗәеп газәл үзенең фикер тыгызлыгы, хөкем гаделлеге, иман-бурыч мәсьәләләрен чишүдә гуманистик универсальлеккә ирешкәнлеге белән кабатланмас бер әсәр булуын раслый.
“ Акмулланың күпчелек әсәрләре классик шәрык поэзиясендәге жанрларда түгел, бәлки казакъларда ныграк сакланып калган унбер иҗекле саф төрки халык шигыре үлчәмендә язылган. Мондый дүртьюллык шигырь, гадәттә “ааба” рифма системасына корылып, аерым строфалар уртак рифмалыкны таләп итми. Халык шигыре техникасыннан оста файдаланган Мифтахетдин бу вәзенне дә иҗади куллана, аңа үзенчәлекле тезмә барлыкка китерә торган фольклор элементларын актив кертә. Шуңа күрә шигырь аерым фикерләрне бер рәткә тезгән строфалар төркеменнән түгел, бәлки барган саен бер фикерне куәтләп, үстереп бирә торган бербөтен строфалар ташкынын тудыра. Бу хәл исә фикерне – сугышчан эзлекле, хисне көчле экспрессив итә. Нәтиҗәдә шагыйрь әйтергә теләгән фикерләр укучы (дусты яки дошманы) өстенә бер-бер артлы тәгәрәгән дулкын кебек ябырыла, яки ургып-ургып яуган яшенле яңгыр төсле ишелеп-ишелеп төшә”.
Менә шушы сыйфатларның барсы да Акмулла иҗатына форма ягыннан да, эчтәлек җәһәтеннән дә кабатланмас эзлеклелек, системалылык һәм төгәлләнгәнлек хасияте бирә. Мәсьәләгә шушы күзлектән караганда да шагыйрьнең мирасы Г.Тукайга кадәрге поэзиябездә иң зур казанышларның берсен тәшкил итә.
Акмулла- чичән, аз сүзләр белән тирән тапкыр мәгънә белдерү остасы.
Шуңа күрә, шагыйрь мирасындагы афористик җыйнак, фикри тирән, үткен һәм образлы шигъри элементларның да кыйммәте бик зур. Аларның кайберләре язма әдәбиятта аерым әсәрләргә баш, эпиграф буларак, җанлы сөйләмдә исә мәкаль, әйтем рәвешендә яңгырарлык дәрәҗәдә камилләр. Мисалга берничә үрнәк китерик:
Хода кичер дигән менән эш бетмәйде.
Җүкәне майлау белән, каеш булмас.
Дөньяга тую да юк, кую да юк-
Капчыгын канәгатьнең тычкан тишкән!
МЫ ИХ ЧИТАЕМ В ПЕРЕВОДЕ. Мифтахетдин Акмулла
Акмулла Мифтахетдин шигырзары – прославленный поэт-просветитель, мыслитель и философ башкирского народа, оставивший глубокий след не только в национальной литературе, но и в образовательно-культурной жизни соседних народов – казахов и татар. Кроме того, его творчество уважаемо и популярно среди других представителей тюркской национальности, например туркмен.
Какова биография этого выдающегося, талантливого человека?
Малоизвестное детство
Биография Мифтахетдина Акмуллы берет свое начало в маленькой деревеньке Туксанбаево, расположенной на берегу реки Демы в Республике Башкортостан (ранее – Оренбургская губерния). Рождение поэта произошло в далеком 1831 году, в декабре месяце.
Происхождение родителей Акмуллы до сих пор неизвестно. Существует несколько версий его родословной. Согласно одной, родители поэта являлись башкирами-вотчинниками, отец даже служил имамом. Из других же источников следует, что родителем Мифтахетдина был казах. Существует еще одна версия рождения литератора, согласно которой его мать была родом из Казани.
Многие источники информации говорят о том, что поэт долгое время жил с родителями. К слову, у отца Акмуллы было две жены, и жила семья не отдельным домом, а сообща с другими братьями и их семьями. Жили кучно, бедно, убого.
Подробнее об этом и других неизвестных фактах из биографии Мифтахетдина Акмуллы (на башкирском языке) можно узнать, посетив музей, открытый в честь поэта на его малой родине.
ПИСЬМО ОТЦУ
Отец, пишу тебе из Оренбурга,
Где важный люд, учёная среда…
Я здесь с душой измученной как будто
Детёныш кречета, лишившийся гнезда.
Привет тебе, родитель мой далекий,
Хочу тебе посетовать, что я
Мулла-скиталец, сын твой одинокий,
И знать не знаю, что это – семья?
А ты жестокосердием обидел,
Меня, и хлёстким взглядом, будто плеть.
Ведь я тринадцать лет тебя не видел,
Увидел – захотелось умереть.
И мать мрачна… А я из гиблых далей
Стремился к вам, скучая по теплу…
Да, беден я. А вы – богатым ждали?
Но я дервиш, таким я и умру.
Неужто больше нет любви и братства,
И душ родных не трогает слеза,
И миру равнодушья и богатства
Достались ненасытные глаза?
Отец, куда же мне вернуться, кроме
Деревни нашей, где я был любим?
Ведь я наследник твой, родной по крови,
И ты отцом мне был, а не чужим.
Ты был когда-то добрым и хорошим,
Да скаредною стала вдруг семья…
Тебе сейчас дороже даже лошадь
И ближе жеребёнок, а не я.
Но в рай не въедешь на коне, с мошною,
Достойные пешком приходят в рай…
Я взял гнедого – или я не стою
Коня, каких в хозяйстве – через край?
Зачем нам конь и шуба с мехом длинным,
Коль нас не станет – сына и отца?
Но если буду цел и невредим я –
Тебе верну гнедого жеребца.
Тринадцать лет я не был в отчем доме,
Я горевал безмерно оттого…
И что же вспомню я, уехав, кроме
Хулы и равнодушья твоего?
Коль не тебе, отец мой, то кому же
Сказать, главой склонившись: мой султан,
Прости меня за то, что стал не нужен,
И не считай отъезд мой за обман.
Пусть будет твой достаток неизменен…
Хоть жить легко, когда кошель велик,
Мы золото в руках своих не ценим,
В чужих – дороже тыщи золотник!
А дом твой крепок лошадьми и плугом,
Но не гони учёность ты взашей!
Как ворон соловью не станет другом,
Так неучу не быть среди мужей…
Юность и молодость
Учился Акмулла Мифтахетдин (на башкирском языке его настоящее имя звучит как Камалетдинов Мифтахетдин Камалетдин улы) хорошо, с ранних лет он испытывал тягу к наукам и знаниям, особенно к литературе, письму и истории. Начальное образование получил в родной деревне, затем учился в медресе – общепринятом учебном заведении у мусульман, выполняющем функцию среднеобразовательной школы и духовной семинарии.
В деревне Стерлибашево Акмулле Мифтахетдину посчастливилось обучаться у самого Шамсетдина Ярмухаметовича Заки – знаменитого башкирского поэта, придерживающегося суфизма (разновидность эзотерического течения в исламе) и проповедующего аскетизм и повышенную духовность.
Возможно, именно тогда, так близко соприкоснувшись с чужим поэтическим творчеством, Акмулла захотел самостоятельно писать стихотворения, чтобы передавать с их помощью свои эмоции и делиться с другими своими умозаключениями и взглядами.
РАЗУМ
Больших чинов достигшие вельможи
Порой на глухарей в лесу похожи:
Людей не слышат и не замечают,
И ровни не найдут себе, похоже…
Попробуй в мире льстивого тумана
Клеймить порок, не восхвалять обмана.
Ведь как бы ни была трудна задача –
Поддакивать не след словам тирана.
Не равны луг и степь в господнем лете,
В семье – и то порой не равны дети…
С невеждой жить – неделя годом станет,
Будь с мудрыми всегда на этом свете.
Ища себе попутчика в дорогу,
Уму доверься, а не только Богу:
Бывает, что и медь блестит, как злато,
Но блеск её тускнеет понемногу.
Будь тем, кем назван был ты в час рожденья,
Живи достойно – избежишь забвенья.
Но если ты с невеждой шёл по жизни,
То ждёт тебя не слава, а мученья.
Живи с добром по чести и по вере,
Врагу и другу открывая двери,
Ведь умный враг ценней друзей неумных –
Внезапно не предаст, по крайней мере…
От языка, считай, все наши беды,
Мудрец молчит, ему позор не ведом.
Глупец же слово выпустит дрянное –
И вот оно летит за дурнем следом.
У пьяного язык – как конь на скачке –
Он гнал его галопом, не иначе…
Лишь вечером уставший понимает,
Что день прошёл без пользы и удачи.
А злой язык берёт в подмогу руки,
Коль нет ума – дерись давай – от скуки!
Придёт беда, коль тело безголово,
Но глупому не будет в том науки…
На этом свете, если так возможно,
Жить надо не бунтуя, осторожно,
Для добрых дел искать людей хороших –
Не встретишься тогда с бедой острожной…
Не раскрывай своих секретов, если
Ты оказался в ненадёжном месте,
Ведь недруги воспользуются этим
Из зависти, а может и для мести.
Когда прилюдно мысли оглашаешь,
Не оглашай всего того, что знаешь.
Две трети пусть останутся под спудом –
Не то к себе вниманье потеряешь.
Незрелый ум учения не жаждет,
Глупец казаться хочет самым важным,
Не слушая других, даёт советы, –
И лишь мудрец советуется с каждым.
Кричу, стучу в глухое мирозданье:
А есть средь тех, кто Божии созданья,
Ну хоть одна душа, что для народа
Несёт ученья свет и силу знанья?
В поисках истины
Дальнейшая судьба поэта Акмуллы Мифтахетдина также выглядит урывчатой и малоизведанной. Доподлинно известно, что мужчина много странствовал по южному Башкортостану, затем посетил Зауралье – западную часть Восточной Сибири. Посещал местные села и аулы Казахстана, вел кочевую жизнь, занимаясь просветительской деятельностью и продвигая гуманистические идеи. Об этом речь пойдет немного ниже.
Чем зарабатывал себе на жизнь Акмулла Мифтахетдин? Стихи поэта не приносили ему достаточного дохода. Путешествуя из селения в селение, он занимался ремеслами, например трудился в столярном деле, или же обучал детей чтению, письму и простым наукам. Рабочие инструменты, а также книги и некоторые свои рукописи мужчина всегда возил с собой в особых отделах своей телеги.
О СЧАСТЬЕ
Ища страну, где жизнь – как рай,
Найдёшь ли хоть одну?
Стой на своём, но не ругай
Ни время, ни страну.
Хуля домашнего коня,
Тулпара где найдёшь?
Ручного кречета браня,
Шонкара где найдёшь?
Ту воду, что мы вместе пьём,
Охаивать не след,
За то, что в озере твоём
Воды проточной нет.
Ругая бая и царя,
Задумайся о том,
Что и с огнём при свете дня
Мы лучше не найдём.
Любя жену, не хмурь бровей,
Не будь с любимой груб, –
Доволен шубой будь своей,
Коль нет атласных шуб.
Не унижай ничем того,
С кем за столом сидишь…
Совета спросишь у кого,
Коль прадеда хулишь?
Ведь ты не кречет на ветру,
Что с воробьём не схож…
Люби и брата, и сестру –
Роднее не найдёшь.
А вот чужой тебе польстит –
Не верь его словам:
Слепая вера часто мстит,
Неосторожным нам.
Безмерно будет счастлив тот,
Кто знаньем наделён:
Он в каждом деле смысл найдёт
И преуспеет в нём.
Его борзая – дичь возьмёт,
А ястреб – влёт – гуся.
Торговля прибыльно пойдёт,
Доходы принося.
Чтоб ни сказал он, всё дойдёт
До каждого в миру,
Воспримет речь его народ
Как будто бы суру.
Пусть ты пока не стал таким,
Готовь себя к тому,
Чтоб стать в раздумиях – лихим,
И добрым по уму.
Мечтая быть быстрее всех,
Важней чванливых бонз,
Не отставай хотя б от тех,
Кто вслед ведёт обоз.
На спор не трать напрасно сил…
А в сборище чужом
Не лги, что друга победил
И силой, и умом.
На свете сём ты только гость…
Коль счастлив стал, богат –
Убогого в беде не брось,
Он твой – по вере – брат.
И всё, что есть, другим дари,
Не пряча ничего,
Всевышнего благодари:
Всё это – от него.
А отвернётся от тебя
Удача – не грусти.
Попробуй вновь найти себя
На жизненном пути.
Страшней, когда сразит недуг
Иль вдруг умрёт жена, –
Не в радость будут дом, и луг,
И полная мошна.
И не спасёт ничто от бед,
Коль Богом не храним…
Богатым – если счастья нет –
Не легче, чем иным.
Выходит, счастье – не итог:
Богат – и что с того?
Выходит, счастье – лишь исток
Богатства твоего.
Коль нет удачи, счастья нет –
Ты будешь слеп, как крот.
Познаешь в мире много бед,
Пока оно придёт.
Так мокрый с ног до головы
Измученный рыбак
Не только щуки – и плотвы Странник-литератор
Однако самым главным занятием Акмуллы Мифтахетдина была поэтическая деятельность. Он очень любил народ, бедных и обездоленных людей, и старался облегчить им жизнь с помощью своего яркого, самобытного творчества. Главной темой лирики поэта была жизнь этих несчастных созданий. Он призывал их встать на борьбу с социальными предрассудками, с баями и помещиками, которые богатели на нуждах и несчастьях простонародья.
Свои сочинения Акмулла Мифтахетдин редко записывал на листах бумаги. Он считал свои произведения достоянием народа, поэтому хранил их глубоко в своей памяти. В историю литератор вошел как талантливый поэт-импровизатор. Он мог сочинять глубокие, трогательные стихотворения на ходу, красиво декламируя их перед собравшимся народом.
Проходя мимо различных селений и аулов, Акмулла не только декламировал свои лирические творения, но и состязался в мудрости и красноречии с известными народными сказителями (сэсэнами), которые под аккомпанемент думбыры исполняли речитативом башкирские песни, такмаки, баиты, кубары.
В ОБРАЗОВАНИИ ЕСТЬ ДОБЛЕСТЬ
Всё, что обрёл – не уберечь оградой,
Пора уйти от старого уклада,
Есть мужество лихое в просвещенье, –
О будущем смелее думать надо!
Мы спим под кошем, люди кочевые,
Беспечные, как будто не живые,
Настанет час – врага не сможем встретить,
О нём услыша будто бы впервые.
Другие страны поднялись на гору, –
Нам овладеть подножьем только впору.
Но море просвещенья всем доступно,
Черпай руками, нету в том позора.
В тех странах жизнь –
Как день под солнцем шумный,
У нас она темней ночи безлунной,
Бросается в глаза различье это,
Как родинка на лике девы юной.
Мы равными на свет пришли когда-то,
Но делит нас учёность, а не злато.
Коль привечать учёность не умеем,
То просвещенье в том не виновато.
Так, верховой – не путник пешеходный,
Далёкое и близкое – не сходны,
И явь не сон, об этом знает каждый,
Кто хоть чуть-чуть имеет ум природный.
Не станет кляча лучше аргамака,
Не пара неуч умному, однако,
Батыр, что в кофты женские рядится,
Смешон, как шелудивая собака.
Полно пустых речей в родимом стане,
Когда же мы от них уже устанем?
Ведь камень, хоть обмажь его ты жиром,
Сверкающим алмазом вдруг не станет.
Пора понять, что старый быт не вечен,
Что он клеймом невежества отмечен, –
Нам выйти б из ошибочного круга,
Хоть он самой историей очерчен.
Не дело это – степью любоваться,
Скакать верхом, красуясь, храбрым зваться,
А после спать. Потом – опять на скачки…
Не лучше ль ремеслом каким заняться?
Не хвастайтесь конём или одеждой,
Подумайте, что людям нужно, прежде.
Оценивая и чужих, и близких,
Смотрите вдаль с мечтою и надеждой.
Что нужно, знает разум необманный:
Расти, меняться – вот завет желанный!
Отличен человек от братьев меньших
Лишь к совершенству тягой постоянной.
Проходит жизнь в борьбе за кров и пищу,
Заблудший в ней – как пёс на пепелище…
Ищи совета у людей учёных,
Искомое найдёт лишь тот, кто ищет.
Быть не пристало вором волостному,
Как будто бы разбойнику какому,
Сородичей своих нещадно грабя,
Готовит он разор родному дому.
Не дело это – жадным быть до денег,
Хлеб отбирать у тех, кто корки делит…
Ведь даже зверь в чащобе милосердней,
А этот… Жёстко спать, хоть мягко стелет.
Аульный тоже греет пузо жиром,
Сбирая дань с людей не по ранжиру,
Идёт затем со мздою к волостному…
А людям не до жиру, быть бы живу.
Не ремесло, и не ученье это –
Жиреть побором и плодить запреты,
Несёт ли пользу миру эта должность,
Коль бедняки разуты и раздеты?
Всё плохо: быть слугой и спать в подклети,
И быть у волостного на примете…
В других краях наука процветает,
А хуже нас живёт ли кто на свете?
Пора бы нам, друзья мои, проснуться
И к океану знаний прикоснуться,
Ведь мы подобны полому сосуду,
Который жаждет мёдом захлебнуться.
Родством своим не следует кичиться:
Равны пред Богом и олень, и птица,
Но если повезёт с родным семейством,
То ими можно всё-таки гордиться.
Мне тоже в жизни многое неясно:
Вот плут, бездельник – а живёт прекрасно…
Поднялся бы повыше я, имея
Жену, детей и стол в обильных яствах.
Желанье есть, да скудные истоки,
Поскольку человек я одинокий,
И за собой такой вины не знаю,
В какой бы зрели грешные пороки.
Хотя… Бывали случаи порою,
У очага домашнего, не скрою,
Давал я волю гневу и упрёкам,
За то и недоволен сам собою.
Бывало, жил, как пел – напропалую!
Не стыдно признавать вину былую,
Куда стыднее мирно жить в достатке,
Подол халата байского целуя.
И вовсе я себя не обеляю,
Хожу над пропастью и мыслей не скрываю,
Скажите, коль увидите ошибку –
Поправлю, и опять пойду по краю…
Как жаль, что мой язык косноязычен,
К речам медоточивым непривычен,
И для борьбы майданной однорук я,
И от других лишь мыслию отличен.
Для щедрости не надобно отваги:
Кошель да хлеб, сосуд холодной влаги…
Всяк делится лишь тем, что он имеет,
И я вот, что имел, отдал бумаге.
Недоброжелатели
Чем больше росла популярность молодого Мифтахетдина и увеличивалась армия почитателей и последователей, тем значительнее и знатнее становились его недруги и противники.
Среди самых основных особенно отличался казахский бай Батуч Исянгильдин, который написал донос на прославленного поэта-странника, якобы тот уклоняется от царской военной службы, выдавая себя за сына казаха. В действительности так оно и было. Акмулла не мог представить себя в строю или же ведущим оседлый, подчиненный образ жизни. Мятежник по натуре, он был бунтарем по духу, который хотел изменить жизнь людей к лучшему, добиться каких-либо реформ и исправлений.
Влиятельные чиновники, опасаясь влияния поэта и его творчества на простой народ, воспользовались лицемерным доносом и засадили поэта в тюрьму, где он провел долгих четыре года.
Жизнь в заключении была тяжелой и невыносимой. Гнетущими для Мифтахетдина были не только тюремные унижения и лишения, но и одиночество, обособленность, вынужденное затворничество. Как человек активный и целеустремленный, творческий и эмоциональный, Акмулла не мог смириться с бездействием и изолированностью, он находил отдушину в творчестве.
Именно в тюрьме мужчина очень много сочинял. Он писал о свободе и счастье, о борьбе с угнетателями и о счастливом будущем. Он описывал насмешки и издевательства тюремщиков, тяжелые невыносимые условия и свою любовь к независимости и к родному краю.
От продолжительного заключения поэта избавил его верный поклонник Габибул Зигангиров, который обратился к Александру II с письменным прошением за поэта и внес за него залог, равный двум тысячам рублей.
КАК ЖАЛЬ!
О, как мне жаль, что в нашем доме всё не так,
Единства нет, и споры чуть ли не до драк,
И всё никак не народится первый гений,
Какой собрал бы весь народ в один кулак.
Одни упрямо не желают правды знать,
Другие знают, но им выгодней молчать, –
Как муха, что довольствуясь коростой,
Не хочет более летать и мёд искать…
В кривой стреле какая польза? Никакой.
И прок от женщины бесплодной небольшой.
Любой мольбой в стихах народа не пробудишь,
Коль их споёт ему поэт с пустой душой.
Не будет радости народу моему,
Коль так поём мы, что ни сердцу, ни уму,
А надо петь, страдая, плача и печалясь,
Из мук душевных извлекая суть саму…
После освобождения
Обретя долгожданную свободу, Акмулла Мифтахетдин направился в родное селенье. Ему было сорок лет, он уже был дважды женат и хотел найти упокоение у себя на родине. Однако отец, этот отсталый и законсервированный человек, не смог понять свободолюбивого прогрессивного сына. После частых ссор и недопонимания отец и сын были вынуждены расстаться.
Акмулла отправился путешествовать и просвещать людей.
Он вновь и вновь прививал своим соотечественникам чувство собственного достоинства, осознание личной независимости и умения за себя постоять. Он насаждал в умах простых и забитых людей желание просвещения, желание знаний и расширения кругозора.
Как это отражалось в творчестве поэта?
ПРОБУЖДЕНИЕ
Друзья, не уподобимся скоту,
Засохшей иве с плачем по листу, –
Как сад зелёный, юноша мужает,
Когда находит в мире красоту.
В садах весну отпели соловьи,
Цветы раскрыли жадно рты свои…
Никто нас жить во тьме не принуждает,
Достойны будем света и любви!
Снега сошли и воды утекли,
В блаженство погрузился мир Земли,
И дети, что зимой сидели в избах,
Бегут гурьбой в степные ковыли.
За ними под весёлый лай собак
Несётся в степь и конский молодняк, –
Кто смотрит в мир душою неподвижной,
Попробуйте на жизнь взглянуть не так.
Окиньте взглядом светлый окоём,
Подумайте о будущем своём,
Оно ведь тоже может быть прекрасно, –
Подумайте, подумайте о нём!
Нам в жизни надо многое успеть:
Ремёслами и знаньем овладеть –
Учитесь у проснувшейся природы
Цвести, расти и славу солнцу петь!
«Башкиры, всем нам нужно просвещение!»
Данное стихотворение еще названо «Мои башкиры!». Несмотря на то что написано произведение на татарском, каждая его строчка дышит любовью и нежностью не только к родному народу, но и к родному языку, к родному краю.
Основная мысль стихотворения – это призыв к просвещению и к знаниям, которые пригодятся в жизни и работе простых людей. Стихотворение богато сравнениями и гиперболами, оно дышит страстью, уверенностью и добротой.
Мои башкиры, учиться надо, учиться надо!
Без добрых знаний и умных мыслей народ – что стадо.
Медведя бойтесь, ну а невежества бойтесь больше,
К образованью, мои башкиры, стремиться надо!!
Учёным всюду почёт и слава, и путь им ведом,
А тьма незнанья несёт нам горе, нужду и беды…
Учись, и станут без чар волшебных тебе подвластны
Огня стихии, воды и солнца, земли и неба.!
Познай ремёсла и тайны мира, немало лет им, –
Доступным станет тогда, что было всегда запретным.
Ну, а захочешь источник счастья открыть народу –
То только знания станут нужным ключом заветным.!
Когда неверно ты цифры сложишь – число обманет,
И солнце ночью – от перевода часов – не встанет,
И только Знание львиной силой тебя одарит, –
Не овладев им, желанной явью твой сон не станет…
«Место мое – в зиндане»
Данное произведение наполнено гнетущей тоской, которую испытывал поэт, находясь в четырехлетнем заточении. Но, несмотря на то что он весь пожелтел и похудел (согласно словам автора), все же он направляет все мысли к своим угнетенным соотечественникам, о которых сильно переживает и заботится в своем вынужденном заточении.
Привет вам посылает странник Акмулла,
Писавший правду для народа ваш мулла,
Привет степям просторным от меня,
Осужденного по навету врагов.
Весь пожелтел я, глядючи в окно,
Душа моя терпенье потеряла.
Исангильды, Батуча был учителем,
В ответ неблагодарность заслужил.
В печальных думах похудел я, высох,
Слова не достигают никого…
АКМУЛЛА, ЗНАЙ СВОЁ МЕСТО!
Помни место своё Акмулла! Что за честь,
Если слово твоё, как бренчащая жесть.
И шумит вразнобой проповедников рать:
Эй ты, малый, а что если уши надрать?
Кто я? где? Нет любви, и мой разум разъят,
День и ночь мне сподручней страницы листать.
Коль не льстец, то и спутников нет по судьбе,
Ну, а плоть обуздал – дух не сгинет в беде.
Находились… И спину кусали нам вши,
Пусть! Мы, поприщу верные, дальше пошли.
Знал порою нужду я, но жалость прогнал,
Жизнь не даром прожил ты, коль книги читал.
Ремеслом овладел, знать, недаром потел,
Лежебокой прослыть – неразумных удел.
Здесь учись! Что Багдад и Халеб с Бухарой?
Пёстрый бык не вернётся оттуда муллой.
Муж учёный, радеть о народе твой долг,
Будь богат ты, иль беден. В словах моих – толк.
Пусть сердятся и бесятся, злобой полны,
Те, кто знать не хотят за собою вины.
Не прожить, не приняв униженья от слов, –
Суд вершить над другим и ленивый готов.
Ведь и мухи от места святого гурьбой
Поспешают туда, где короста и гной.
Может, нашей природе враждебность – сестра…
Я не знаю, какая стрела тут остра.
Дела годного нет, лишь разлад да хула,
Вот и плачет бедняга один – Акмулла.
И пока столько бед – грудь от скорби горит.
От коварства людей в сердце горечь обид.
Разум мой поражён… Иль юродство – твой дар,
Одинокий, из дому сбежавший тулпар?
Произведения об окружающем мире
Данные стихотворения (например, «Огонь» и «Вода»), ярко описывающие природные стихии, правдиво и по-философски честно показывают бренность бытия, кратковременность человеческой жизни и человеческих мечтаний. Каким бы богатым и знатным человек ни был, «все в мире подвержено огню». Вечны лишь знание и мудрость.
Чувственно нежным и психологически сложным звучит произведение Акмуллы Мифтахетдина «Осень» (перевод стихотворения на русский довольно распространен, но не передает и доли тех метущихся чувств и недосказанных эмоций).
Описывая мир природы, поэт рисует не картину покоя и умиротворения, а бурю ощущений и перемен, активное движение, многообразие красок, звуков, впечатлений.
В основе всего — почва,
Жизнь дает она всему живому.
Бесконечны изменения природы,
И все они с почвой связаны.
А вот картины сменяющихся друг за другом летнего дня и ночи. Стихотворение «Ночь и день»:
День создан прекраснее ночи.
Достойно ночи: рядом с луной звезды.
Коль дождь, кажется, что наслаждение для вселенной.
Переливаясь оттенками, зеленеет лик земли.
Борьба с классовым неравенством
Это стало одной из главных целей творчества Акмуллы. В стихотворениях «Наш мир» и «Проклятьем и мольбою» поэт разоблачает богатых жестоких людей, чьи желания и чувства сосредоточены лишь на наживе и на порабощении себе подобных.
Мифтахетдин считал, что пока будет процветать классовое неравенство, жизнь в родной Башкирии не наладится, и бедные люди так и останутся гонимыми и несчастными.
Зовут у нас муллой лгуна любого,
Найти нам трудно честного, прямого.
Мы много о себе воображаем,
А мы народ никчёмный, право слово!
Мы любим важничать, мы не забудем
В чалме высокой показаться людям.
По роскоши чалмы, саней, одежды
Как часто мы о человеке судим!
В почёте там, где мрак царит глубокий,
Большой живот, упитанные щёки.
Мулла и волостной правитель вместе
Дают глупцам надменности уроки.
Пускай ты неуч, ты глупей барана, —
Надев чалму, стал знатоком Корана.
Плетёшь для бедняков силки, тенёта,
Им не уйти из твоего капкана.
Глаза народа мы застлали тьмою,
Мы стали для него бедой, чумою.
Какой ужасный вздор нередко мелет
Почтенный человек с большой чалмою!
Смерть поэта
Естественно, такие смелые и прогрессивные взгляды не могли остаться незамеченными богатыми людьми. Акмуллу Мифтахетдина тайно ненавидели многие баи и культовые деятели, так как он призывал народ не только подняться против зажиревших богачей, но и избавиться от религиозной отсталости, фанатизма и суеверности.
СОВЕТ ПОЭТУ
Не сетуй, Акмулла, на старость снова,
Что стала вдруг тебя моложе муза…
Ищи в себе союз души и слова,
Взбодрится ум от этого союза.
Что слово? Дуновенье ветра разве,
Встревожит – и продолжит путь бесцельный…
Душа же – океан, в которой разум
Блистает, будто камень драгоценный.
Нет молока у птиц, а в камне – влаги,
Но камень вечен, и орёл летает…
Нет желчных пузырей и у коняги,
Но это жить копытным не мешает.
Путь сократи беседой с юным другом,
Пускай перо немного поскучает.
Кому писать, кому идти за плугом –
Из первых уст попутчик твой узнает.
– Итак, мой друг, в покое или войнах,
Бродя по городам родного края,
Ты опирайся только на достойных,
След за собой достойный оставляя.
Будь справедлив, коль вдруг достигнешь власти,
Высокомерье недостойно мужа;
Построй мечеть – умеришь в мире страсти,
Родится сын – учи его тому же.
Джигиту спутник – знанье. И ремёсла
Пусть взор твой не оставят равнодушным.
Учись о сложном изъясняться просто,
Тогда понятным станешь всем и нужным.
Наш труд нелёгок, – думаю, ты понял.
Да и не вечен ни талант, ни гений…
Иди вперёд и помни о Платоне,
Что был в рабах, и умер в день рожденья.
Будь ты в сто раз богаче Карымбая,
Щедрей Хатема, древнего араба,
Острей на слово Еренсе-сэсэна,
Известней Алишера Навои, –
Природы установка неизменна,
В могиле завершатся дни твои…
Память о поэте-мыслителе
В честь великого башкирского литератора была названа улица в городе Альметьевске, а также Башкирский педагогический университет.
Памятник Мифтахетдину Акмулле был открыт восьмого октября 2008 года, в годовщину смерти великого башкирского поэта, в городе Уфе, напротив сквера, названного также в честь свободолюбивого философа.
На изваянии изображен уставший путник-просветитель в окружении двоих детей, внимательно слушающих его наставления.
Данная композиция ярко и точно описывает творческую деятельность башкирского мыслителя.
ЗЕМЛЯ
Земля под ногами – основа основ:
Всю живность питает чудесный покров.
Природных течений мгновенных не счесть, –
Земля ж неизменна вовеки веков.
Законы природы и жизни одни:
Стихии подвижны, различны они,
За ними, как будто боясь не поспеть,
Сменяются светлыми чёрные дни.
Перевод стихов В. Денисова
Понравилась статья? Подпишитесь на канал, чтобы быть в курсе самых интересных материалов